आरोग्य व्यवस्था नियंत्रणाची साखळी

​जिल्हा परिषद (Zilla Parishad) अंतर्गत सार्वजनिक आरोग्य विभागाची नियंत्रणाची साखळी खालीलप्रमाणे आहे:

• ​जिल्हा स्तरावर (District Level):

​मुख्य कार्यकारी अधिकारी (Chief Executive Officer – CEO): हे जिल्हा परिषदेचे प्रशासकीय प्रमुख असतात आणि संपूर्ण जिल्ह्याच्या आरोग्य व्यवस्थेचे अंतिम नियंत्रण त्यांच्याकडे असते.

​जिल्हा आरोग्य अधिकारी (District Health Officer – DHO): हे आरोग्य विभागाचे प्रशासकीय प्रमुख असतात. ते जिल्ह्याच्या आरोग्य सेवा आणि कार्यक्रमांचे नियोजन, अंमलबजावणी आणि पर्यवेक्षण करतात. हे अधिकारी CEO च्या मार्गदर्शनाखाली काम करतात.

​ब. तालुका स्तरावर (Taluka Level):

​तालुका आरोग्य अधिकारी (Taluka Health Officer – THO): हे तालुका स्तरावरील आरोग्य व्यवस्थेचे प्रमुख असतात. ते त्यांच्या तालुक्यातील प्राथमिक आरोग्य केंद्रे (PHCs) आणि उपकेंद्रे (Sub-centers) यांचे कामकाज नियंत्रित करतात. THO हे जिल्हा आरोग्य अधिकारी (DHO) यांना अहवाल देतात.

• ​प्राथमिक आरोग्य केंद्र (PHC) स्तरावर:

​वैद्यकीय अधिकारी (Medical Officer): हे प्राथमिक आरोग्य केंद्राचे प्रमुख असतात. ते त्यांच्या कार्यक्षेत्रातील गावांमध्ये आरोग्य सेवा पुरवतात. यामध्ये रुग्णांची तपासणी, औषधोपचार, लसीकरण आणि आरोग्य शिक्षण यांचा समावेश असतो. वैद्यकीय अधिकारी तालुका आरोग्य अधिकाऱ्यांच्या (THO) नियंत्रणाखाली काम करतात.

​ड. उपकेंद्र (Sub-center) स्तरावर:

समुदाय आरोग्य अधिकारी  (CHO – Community Health Officer): उपकेंद्र स्तरावर समुदाय आरोग्य अधिकारी कार्यरत असतात. ते थेट जनतेच्या संपर्कात असतात. त्यांचे मुख्य काम संसर्गजन्य / असंसर्गजन्य रोगांवर नियंत्रण ठेवणे, माता व बालक संगोपन कार्यक्रम, आणि कुटुंब नियोजन हे असते. समुदाय आरोग्य अधिकारी प्राथमिक आरोग्य केंद्राच्या वैद्यकीय अधिकाऱ्यांच्या मार्गदर्शनाखाली काम करतात.

​आरोग्य सेविका (ANM – Auxiliary Nurse Midwife): उपकेंद्र स्तरावर आरोग्य सेविका आणि आरोग्य सेवक (MPW) कार्यरत असतात. ते थेट जनतेच्या संपर्कात असतात. त्यांचे मुख्य काम लसीकरण, माता व बालकांचे आरोग्य, कुटुंब नियोजन आणि संसर्गजन्य रोगांवर नियंत्रण ठेवणे हे असते. आरोग्य सेविका प्राथमिक आरोग्य केंद्राच्या वैद्यकीय अधिकाऱ्यांच्या मार्गदर्शनाखाली काम करतात.

​सारांश: ही साखळी जिल्हा आरोग्य अधिकारी (DHO) पासून सुरू होऊन तालुका आरोग्य अधिकारी (THO), वैद्यकीय अधिकारी (Medical Officer) आणि शेवटी आरोग्य सेविका (ANM) पर्यंत विस्तारलेली असते. या संरचनेमुळे जिल्हा स्तरावरील धोरणे गावपातळीपर्यंत प्रभावीपणे पोहोचतात आणि प्रत्येक स्तरावर कामाचे योग्य पर्यवेक्षण व नियंत्रण राखले जाते.

आरोग्य विभाग, जिल्हा परिषद नाशिक : सेवांचा थोडक्यात आढावा

क. माता आणि बाल संगोपन कार्यक्रम : यामध्ये गरोदर मातांची प्रसूतीपूर्व तपासणी, बाळंतपणा दरम्यानची काळजी आणि प्रसूतीनंतरची सेवा यांचा समावेश होतो. तसेच, लहान मुलांचे लसीकरण, कुपोषणावर उपचार आणि सामान्य आजारांवर प्रतिबंधात्मक उपाय केले जातात.

ख. कुटुंब नियोजन : कुटुंब नियोजनाच्या पद्धतींबद्दल समुपदेशन केले जाते आणि गर्भनिरोधक साधने पुरवली जातात, तसेच कुटुंब कल्याण शस्रक्रीया देखील केल्या जातात.

ग. पौगंडावस्थेतील आरोग्य : किशोरवयीन मुला-मुलींना आरोग्य शिक्षण, समुपदेशन आणि आवश्यक उपचार दिले जातात.

घ. उपचारात्मक सेवा : किरकोळ आजारांवर औषधोपचार, अपघात आणि तात्काळ परिस्थितीत प्रथमोपचार तसेच गंभीर रुग्णांना पुढील उपचारासाठी योग्य ठिकाणी पाठवण्याची सोय (रेफरल) उपलब्ध आहे.

च. प्राथमिक आरोग्य केंद्र (PHC) : ही केंद्रे बाह्यरुग्ण (OPD) आणि आंतररुग्ण (IPD) सेवा, २४ तास आपत्कालीन सेवा तसेच कुटुंब कल्याण आणि राष्ट्रीय आरोग्य कार्यक्रमांशी संबंधित सर्व सेवा पुरवतात.

छ. रोग नियंत्रण आणि जीवनविषयक नोंदी : साथीच्या रोगांचे सर्वेक्षण, पाणी आणि स्वच्छतेबाबत मार्गदर्शन तसेच जन्म-मृत्यूच्या नोंदी घेतल्या जातात.

आयुष्मान आरोग्य मंदिर [ प्राथमिक आरोग्य केंद्र (PHC) / उपकेंद्र (SC) ]

अंतर्गत पुरवण्यात येणाऱ्या आरोग्य सेवा.

• ​आयुष्मान आरोग्य मंदिर (पूर्वीचे हेल्थ अँड वेलनेस सेंटर्स) : हे केंद्र सरकार आणि राज्य सरकार यांच्या संयुक्त प्रयत्नांनी सुरू केलेले एक आरोग्य उपक्रम आहे. याचा उद्देश ग्रामीण आणि शहरी भागातील नागरिकांना त्यांच्या घरांजवळच सर्वांगीण प्राथमिक आरोग्य सेवा उपलब्ध करून देणे हा आहे. या केंद्रांवर पुरवण्यात येणाऱ्या प्रमुख सेवा खालीलप्रमाणे आहेत:
• ​गर्भवती महिला आणि बालकांचे आरोग्य: गर्भवती महिलांची प्रसूतीपूर्व तपासणी, प्रसूतीनंतरची काळजी आणि लहान मुलांचे लसीकरण तसेच कुपोषण तपासणी केली जाते.
• ​संसर्गजन्य रोगांवर नियंत्रण: क्षयरोग, कुष्ठरोग, मलेरिया, डेंग्यू, चिकुनगुनिया, इत्यादी संसर्गजन्य रोगांवर उपचार आणि प्रतिबंधात्मक उपाय केले जातात.
• ​असंसर्गजन्य रोगांचे व्यवस्थापन: मधुमेह, उच्च रक्तदाब, कर्करोग आणि इतर जुनाट आजारांची तपासणी आणि औषधोपचार येथे उपलब्ध आहेत.
• ​डोळे, कान आणि तोंडाचे आरोग्य: सामान्य तपासणी, उपचार आणि आवश्यक असल्यास पुढील उपचारांसाठी मोठ्या रुग्णालयात पाठवले जाते.
• ​मानसिक आरोग्य सेवा: मानसिक आरोग्याशी संबंधित समस्यांवर समुपदेशन आणि प्राथमिक उपचार दिले जातात.
• ​प्रथमोपचार सेवा: अपघात किंवा इतर तातडीच्या परिस्थितीत प्रथमोपचार सुविधा पुरवल्या जातात.
• ​ज्येष्ठ नागरिकांसाठी आरोग्य सेवा: वयोवृद्ध व्यक्तींसाठी आरोग्य तपासणी आणि उपचारांची सोय उपलब्ध आहे.
• ​नियमित आरोग्य तपासणी: या केंद्रांवर नियमित आरोग्य तपासणी आणि आरोग्य शिक्षण दिले जाते, ज्यामुळे लोक आपल्या आरोग्याबद्दल अधिक जागरूक राहू शकतात.
• ​या केंद्रांचा मुख्य उद्देश लोकांना उपचारासोबतच प्रतिबंधात्मक आरोग्य सेवा पुरवणे, जेणेकरून मोठ्या आजारांना वेळीच रोखता येईल.

आरोग्य योजना (भाग – 1)

1. *प्रधानमंत्री मातृवंदना योजना (PMMVY):*

या योजनेचा मुख्य उद्देश गरोदरपणात आणि बाळंतपणात महिलांना आरोग्य सेवा-सुविधा देणे, प्रोत्साहनाच्या माध्यमातून कुपोषणाचा प्रभाव कमी करणे आणि माता व बाल आरोग्यात सुधारणा करणे हा आहे. या योजनेअंतर्गत पात्र महिलांना आर्थिक सहाय्य दिले जाते.

2. *महात्मा ज्योतिराव फुले जन आरोग्य योजना (MJPJAY):*

ही महाराष्ट्र सरकारची एक प्रमुख आरोग्य विमा योजना आहे. या योजनेअंतर्गत, सरकारी आणि खाजगी क्षेत्रातील अंगीकृत रुग्णालयांमधून विविध उपचारांसाठी मोफत आरोग्य संरक्षण दिले जाते. ज्या कुटुंबांचे वार्षिक उत्पन्न एक लाख किंवा त्यापेक्षा कमी आहे, ती कुटुंबे या योजनेसाठी पात्र आहेत.

3. *आयुष्मान भारत – प्रधानमंत्री जन आरोग्य योजना (PMJAY):*

ही भारत सरकारची एक प्रमुख आरोग्य विमा योजना आहे, जी सरकारी आणि खाजगी रुग्णालयांमध्ये मोफत आरोग्य विमा पुरवते. ही केंद्र सरकार पुरस्कृत योजना असून, महाराष्ट्रातील पात्र लाभार्थी तसेच देशातील इतर राज्यांतही याचा लाभ घेऊ शकतात. या योजनेअंतर्गत वैद्यकीय उपचारांकरिता प्रति वर्ष, प्रति कुटुंब ५,००,००० रुपयांपर्यंतचे विमा संरक्षण मिळते.

4. *निर्धन व दुर्बळ घटकातील रुग्णांना धर्मादाय रुग्णालयांमध्ये मोफत आणि सवलतीच्या दरात उपचार:*

या योजनेचा उद्देश धर्मादाय रुग्णालयांमध्ये निर्धन व दुर्बळ घटकातील रुग्णांना मोफत व सवलतीच्या दरात उपचार मिळवून देणे हा आहे, ज्या कुटुंबाचे वार्षिक उत्पन्न ३ लाख ६० हजारांपेक्षा कमी आहे, असे सर्व नागरिक यासाठी पात्र आहेत.

आरोग्य कार्यक्रम (भाग – 2)

1. *माता व बाल आरोग्यासाठी – “वात्सल्य”:*

या कार्यक्रमाचा उद्देश कमी दिवसांचे आणि कमी वजनाच्या बाळांचे जन्माचे प्रमाण कमी करणे, नवजात मृत्यूचे प्रमाण कमी करणे आणि निरोगी गर्भधारणा व प्रसूतीसाठी माता आरोग्यात सुधारणा करणे आहे, याअंतर्गत गरोदरपणापूर्वी तपासणी, उपचार आणि माता व बालकांच्या आरोग्यावर नियमित देखरेख ठेवली जाते .

2. *प्रधानमंत्री सुरक्षित मातृत्व अभियान:*

या अभियानाचा उद्देश महिलांना गरोदरपणात व बाळंतपणात दर्जेदार आरोग्य सेवा पुरवणे हा आहे. या अंतर्गत गरोदर महिलांची सर्व तपासणी, सोनोग्राफी आणि आवश्यकतेनुसार पुढील उपचारांसाठी संदर्भ सेवा पुरविल्या जातात.

3. *मानव विकास कार्यक्रम:*

या कार्यक्रमाचा उद्देश माता व बालमृत्यू कमी करणे आणि जोखमीच्या मातांना मोठ्या दवाखान्यात पाठवून व गरोदर मातांना बुडीत मजुरीचा लाभ देऊन आर्थिक मदत करणे आहे.

4. *नवसंजीवनी योजना:*

या योजनेचा उद्देश विविध उपायांच्या माध्यमातून आदिवासी भागातील नागरिकांचे आरोग्य सुधारणे, कुपोषणाला आळा घालणे आणि माता व बालक मृत्यूचे प्रमाण कमी करणे हा आहे.

5. *राष्ट्रीय क्षयरोग दुरीकरण कार्यक्रम:*

या कार्यक्रमाचा उद्देश क्षयरोगाचे निदान करणे आणि रुग्णांना योग्य मार्गदर्शक सूचनांनुसार संपूर्ण मोफत उपचार देऊन त्यांना बरे करणे आहे. या अंतर्गत रुग्णांना मोफत औषधोपचार तसेच आर्थिक सहाय्यही पुरवले जाते.

6. *सिकलसेल आजार नियंत्रण कार्यक्रम:*

या कार्यक्रमाचा उद्देश सिकलसेल आजाराविषयी नागरिकांमध्ये जनजागृती करणे आणि सिकलसेल रुग्णांना औषधे व समुपदेशन पुरवणे आहे. मोफत चाचण्या आणि आवश्यक औषधोपचार या कार्यक्रमाद्वारे पुरवले जातात.

7. *हिमॅटोलॉजी कार्यक्रम:*

या कार्यक्रमाचा उद्देश थॅलेसेमिया, हिमोफिलिया व सिकलसेल यांसारख्या आजारांबद्दल जनजागृती करणे आणि या आजारांच्या निदान व उपचार केंद्रांचे बळकटीकरण करणे आहे.

8. *राष्ट्रीय कुष्ठरोग निर्मूलन कार्यक्रम:*

सन २०२७ पर्यंत कुष्ठरोगाचा प्रसार शून्यावर आणण्याच्या ध्येयाने हा कार्यक्रम राबविण्यात येत आहे, या अंतर्गत रुग्णांना मोफत शस्त्रक्रिया, औषधोपचार आणि पुनर्वसन सेवा पुरविल्या जातात.

9. *राष्ट्रीय कर्करोग, मधुमेह, हृदयरोग व पक्षाघात प्रतिबंधक व नियंत्रण कार्यक्रम:*

या कार्यक्रमाचा उद्देश कर्करोग, मधुमेह, हृदयरोग आणि पक्षाघात यांसारख्या असंसर्गजन्य आजारांचे लवकर निदान करून त्यावर वेळेवर उपचार करणे आहे.

10. *मौखिक आरोग्य कार्यक्रम:*

या कार्यक्रमाचा उद्देश तोंडाच्या आजारांचे प्रमाण कमी करणे आहे, या अंतर्गत तोंडाच्या आरोग्याबाबत जनजागृती करणे आणि रुग्णांना उपचारासाठी आरोग्य केंद्रांमध्ये पाठवणे यांसारख्या सेवा पुरवल्या जातात.

11. *मानसिक आरोग्य कार्यक्रम:*

या कार्यक्रमाचा उद्देश मानसिक आरोग्य सेवा ग्रामीण क्षेत्रातील दुर्गम भागांपर्यंत पोहोचवणे आणि मानसिक आरोग्याबद्दल विविध स्तरांवर जनजागृती करणे हा आहे. या अंतर्गत समुपदेशन, उपचार आणि मोफत औषध सेवा पुरविल्या जातात.

12. *नियमित लसीकरण कार्यक्रम:*

या कार्यक्रमाचा उद्देश लसीकरणाने होणारे बालमृत्यू व आजारांचे प्रमाण कमी करणे आणि बालकांचे योग्य वयात संपूर्ण लसीकरण पूर्ण करणे आहे.

13. *स्टेमी प्रकल्प:*

हृदयविकाराचा झटका आल्यानंतर रुग्णांना त्वरित औषधोपचार देऊन मृत्यूचे प्रमाण कमी करणे, हे या प्रकल्पाचे उद्दिष्ट आहे. या अंतर्गत रुग्णांना त्वरित निदान आणि औषधोपचार पुरवले जातात.

14. *आश्रमशाळा फिरते वैद्यकीय पथक:*

शासकीय व शासन अनुदानित आदिवासी आश्रमशाळांमध्ये विद्यार्थ्यांच्या वैद्यकीय सुविधेसाठी फिरते वैद्यकीय पथक स्थापन करण्यात आले आहे.

15. *आपत्कालीन वैद्यकीय सेवा प्रकल्प:*

गंभीर स्वरूपाच्या रुग्णांना सुसज्ज रुग्णवाहिकेतून प्राथमिक उपचार करून जवळच्या रुग्णालयात दाखल करणे, हा या प्रकल्पाचा उद्देश आहे.

16. *मोबाईल मेडिकल युनिट प्रकल्प:*

राज्यातील ग्रामीण भागांमध्ये आरोग्य सेवांपासून वंचित असलेल्या लोकांना प्राथमिक, प्रतिबंधात्मक आणि उपचारात्मक आरोग्य सेवा त्यांच्या गावामध्ये पुरवणे, हे या प्रकल्पाचे उद्दिष्ट आहे.

17. *रेफरल ट्रान्सपोर्ट कार्यक्रम:*

राज्यातील माता व बालमृत्यू दर कमी करणे आणि गर्भवती महिला व गंभीर आजारी नवजात बालकांना उपचारांसाठी मोफत वाहतूक सेवा पुरवणे, हे या कार्यक्रमाचे उद्दिष्ट आहे.

18. *टेली मानस सेवा:*

टेली मानस हेल्पलाइनद्वारे, एकात्मिक आणि सर्वसमावेशक मानसिक आरोग्य सेवा देणे हे या सेवेचे उद्दिष्ट आहे.

19. *ॲनिमिया मुक्त भारत कार्यक्रम:*

राज्यातील लहान बालके, किशोरवयीन मुले व मुली, गर्भवती माता व स्तनदा मातांमधील रक्तक्षयाचे (ॲनिमियाचे) प्रमाण कमी करण्यासाठी हा कार्यक्रम राबवण्यात येतो.

20. *मुस्कान:*

सार्वजनिक आरोग्य संस्थांमध्ये दाखल होणाऱ्या नवजात आणि बालमृत्यू कमी करण्यासाठी संस्थांमध्ये दर्जेदार व बाल-अनुकूल सेवांची तरतूद सुनिश्चित करणे हे ‘मुस्कान’चे उद्दिष्ट आहे.

21. *आरोग्य सल्ला संपर्क केंद्र:*

राष्ट्रीय आरोग्य अभियानांतर्गत आरोग्य सेवा पुरवठादार जसे आशा, ए.एन.एम. आणि आरोग्य कर्मचारी यांना २४x७ आरोग्य कार्याविषयी माहिती व वैद्यकीय तज्ज्ञांचा सल्ला उपलब्ध करून देणे, हा या केंद्राचा उद्देश आहे.

प्रस्तावना–
माहितीचा अधिकार अधिनियम–२००५ या कायद्याच्या अंमलबजावणीमुळे शासकीय / निमशासकीय यंत्रणांवर चांगले नियंत्रण आले आहे. तसेच या कायद्यामुळे शासकीय कामकाज कसे होत आहे, शासनाच्या जनकल्याणाच्या विविध योजनांची अंमलबजावणी कशा पद्धतीने होते, त्यातील विविध स्तरावरील टप्पे / प्रक्रिया याचीही माहिती सर्व सामान्य जनतेला खुली होणार आहे. तसेच शासनाचा कारभार जसजसा पारदर्शक होत जाईल तसतशी जनतेच्या मनातील संदिग्धता कमी होत जाईल. तसेच दप्तर दिरंगाई आणि भ्रष्टाचार यालाही आपोआपच आळा बसेल.

या अधिकारात खालील बाबींचा समावेश आहे:
• काम, कागदपत्रे, नोंदी यांची तपासणी करणे.
• कागदपत्रे किंवा नोंदी यांच्या प्रमाणित प्रती मिळवणे तसेच त्यांची टिपणे काढणे.
• साहित्याच्या प्रमाणित प्रती मिळवणे.
• माहिती छापील प्रत (प्रिंटआऊटस्), सीडी, फ्लॉपी, टेप्स, व्हिडिओ रेकॉर्डस् किंवा इतर कोणत्याही ईलेक्ट्रॉनिक माध्यमाद्वारे मिळवणे.

• माहिती अधिकार अधिनियम, 2005 चे कलम 4 (ख) नुसार 1 ते17 मुद्यांची माहिती.(पहा/डाउनलोड करा)