नाशिक जिल्हा परिषद

आरोग्य विभाग

भारतात आरोग्य सेवा पध्दती ब्रिटीश राजवटीपासून सुरु झाली. सरुवातीस आरोग्य सेवेची उद्दिष्ट सैनिक व युरोपियन नागरी नोकरांना सेवा देणे हे होते व साथरोग नियंत्रण उदा.प्लेग, कॉलरा, देवी हे स्थानिक स्वराज्य संस्थांच्या मदतीने प्राधान्याने कॅन्टोंमेंट भागात सुरु केली. ब्रिटीश राजवटी पश्चात पध्दतीचे औषधोपचार सुरु केल्यामुळे अस्तित्वात असलेल्या पारंपारिक औषधोपचार व आयुर्वेदिक उपचार याकडे दुर्लक्ष झाले. सुरुवातीला मोठया शहरात हॉस्पिटल व दवाखाने यांच्यामार्फत उपचारात्मक सेवा देणे सुरु केले. नियोजन समितीने १९४० साली ग्रामीण भागात आरोग्य सेवा देणेची सूचना केली व १००० लोकसंख्येला १ आरोग्य सेवक व प्रमाणात आरोग्य सेवकांना आरोग्य सेवा देण्यासाठी पप्रशिक्षण आयोजित केले. पहिले प्राथमिक आरोग्य केंद्र १९४२ साली कलकत्याजवळ(पश्चिम बंगाल) शिगुर या गावी सुरु केले. त्याला ग्रामीण आरोग्य पथक असे संबोधण्यात आले. ग्रामीण आरोग्य सेवा डॉ.जेम्स ग्रँड, संचालक, अखिल भारतीय स्वच्छता व सार्वजनिक आरोग्य संस्था यांच्या मार्गदर्शनाखाली हा कार्यक्रम राबविला आहे.

त्याचसुमारास मुंबई प्रांत सरकारच्या आर्थिक सहाय्याने आरोग्य सेवा पध्दती महाराष्ट्र राज्यात सुरु करण्यात आली. स्थानिक स्वराज्य संस्थांचे दवाखाने राज्यात सोयीच्या ठिकाणी सुरु करण्यात आले त्यालाच नागरी दवाखाने म्हणत नंतर हे सर्व दवाखाने जिल्हा परिषदेमध्ये वर्ग करण्यात आले. १९७७ साली झालेल्या १३ व्या जागतिक आरोग्य परिषदेमध्ये आरोग्य संघटना व त्याचे सभासद देश यांनी समाजाचे आरोग्य एका ठराविक पातळीवर संवादाचे मुख्य उद्दिष्ट ठरविले हेच २००० साली सर्वांना आरोग्य या नावाने प्रसिध्द झाले. या उद्दिष्ट पुर्तीसाठी प्राथमिक आरोग्य सेवा हिच गुरुकिल्ली आहे हे स्विकृत करण्यात आले.

आरोग्य विभाग व्यवस्था

आरोग्य विभागामार्फत आरोग्य संस्थांद्वारे नागरिकांना मिळणा-या विविध सेवा

१) प्राथमिक आरोग्य केंद्र

प्राथमिक आरोग्य केंद्रामार्फत तातडीच्या वैद्यकीय सेवांची उपलब्धता, बाहयरुग्ण कक्ष, ६ खाटांचे आंतररुग्ण कक्ष, शस्त्रक्रिया सेवा, (कुटुंब कल्याण स्त्री शस्त्रक्रिया) प्रयोगशाळा सेवा, विविध राष्ट्रीय कार्यक्रम राबविणे, कुटुंब कल्याण कार्यक्रमांतर्गत सेवा देणे व उपकेंद्राकडून संदर्भित केलेल्या रुग्णांवर उपचार या आरोग्य सेवा दिल्या जातात. प्रत्येक आरोग्य केंद्रामध्ये १५ कर्मचारी कार्यरत असतात. यामधील स्वच्छता व वाहन सेवा कंत्राटी पध्दतीने देण्याबाबत शासनाचे निर्देश आहेत.

२) उपकेंद्र

उपकेंद्रामार्फत प्रथमोपचार, प्रसुतीपूर्व मातांची तपासणी व किरकोळ आजारावर औषधोपचार, कुटुंब कल्याण, माता बाल संगोपन विषयक सल्ला व सेवा या बरोबरच क्षयरोग, कुष्ठरोग व हिवतापाच्या रुग्णांना उपचार व संदर्भ सेवा, आरोग्य शिक्षण इत्यादी सेवा पुरविण्यात येतात. प्रत्येक उपकेंद्रामध्ये आरोग्य सेवक(पुरुष) व (स्त्री) तसेच एक अंशकालीन स्त्री परिचर अशा ३ पदांस शासनाने मान्यता दिली आहे. सर्व राज्यांमध्ये प्रा. आ. केंद्राची रचना ही समान आहे. ही सर्व प्रा.आ.केंद्र जिल्हा परिषदेच्या नियंञणाखाली येतात. हा स्तर समाजाला आरोग्य सेवा देण्याशी संबंधीत आहे.

३) प्राथमिक आरोग्य पथक

ग्रामीण भागातील आरोग्य सेवांपासून वंचित व अर्धवंचित ग्रामस्थांना त्यांच्या गावांमध्ये आरोग्य सेवेची सुविधा पुरविणे, या उद्देशाने सुरु करण्यात आलेल्या या उपक्रमांतर्गत निदानात्मक उपचार पुरविण्याची तरतुद आहे. दर्जेदार अत्यावश्यक प्राथमिक आरोग्य सेवांसह निदानात्मक सुविधा पुरविणे. बालमृत्यू, मातामृत्यू दरात घट करुन आयुर्मान वृध्दी करणे हाही या उपक्रमाचा मुख्य उद्देश आहे. या फिरते वैद्यकीय पथकामध्ये अत्याधुनिक सुविधांसह रुग्णवाहिका, महिला आरोग्याधिकारी, परिचारिका, प्रयोगशाळा तंत्रज्ञ, औषधे उपलब्ध करुन देण्यात आली आहेत.

४) आयुर्वेदिक दवाखाने

नाशिक जिल्हयामध्ये आयुष विभागाअंतर्गत ११ आयुर्वेदिक दवाखाने कार्यरत असून सदर दवाखान्यां मार्फत ग्रामीण भागामध्ये आयुर्वेंदिक उपचार केले जातात. आयुर्वेदिक दवाखान्यांमध्ये वैद्यकीय अधिकारी, औषधनिर्माता व परिचर कार्यरत असतात.

राष्ट्रीय आरोग्य कार्यक्रमांची अंमलबजावणी करण्यासाठी नाशिक जिल्हयात खालील संख्या कार्यरत आहेत.

अ.क्र.	तालुका	प्रा.आ.केंद्र	उपकेंद्र	प्रा.आ.पथके	आयुर्वेदिक दवाखाने
१	बागलाण	११	५३	०	०
२	चांदवड	५	२७	०	१
३	देवळा	५	२५	०	०
४	दिडोरी	१०	६६	०	१
५	ईगतपुरी	८	४९	१	१
६	कळवण	८	४९	०	१
७	मालेगाव	९	४९	०	१
८	नांदगाव	५	२०	०	१
९	नाशिक	३	२८	०	१
१०	निफाड	९	५३	०	१
११	पेठ	७	२९	२	०
१२	सिन्नर	६	३४	०	१
१३	सुरगाणा	८	३८	५	०
१४	त्र्यंबक	६	३५	७	०
१५	येवला	४	२२	०	२
	एकूण	१०४	५७७	१५	११

प्रा.आ. केंद्रांनी आरोग्य संवर्धनाचे काम करावे तसेच आरोग्य सेवेचा विस्तार ग्रामीण भागात व्हावा ही प्रा.आ. केंद्राकडुन अपेक्षा आहे. आरोग्य शिक्षण हा या कार्यक्रमाचा आवश्यक (मुलभूत) भाग आहे. आरोग्य संवर्धनाचे काम करित असताना लोकांमध्ये आरोग्य विषयक जाणीव निर्माण करणे, व त्यांचे पूर्ण सहकार्य मिळविणे आणि त्यांचा सहभाग मिळविणे अपेक्षित आहे. प्रा.आ.केंद्राकडून वितरीत होणा-या अपेक्षित मुलभूत सेवा खालीलप्रमाणेः-

१. प्राथमिक उपचार, प्रतिबंधात्मक सेवा

२. उपचारात्मक काळजी व संदर्भ सेवा

३. प्रजनन व बाल आरोग्य सेवा

४. आरोग्य व आहार विषयक शिक्षण

५. पाण्याचे गुणवत्तचे सनियंञण आणि मुलभूत स्वच्छतेसाठी मार्गदर्शन

६. स्थानिक पातळीवर अस्तित्वात असलेल्या रोगांचे प्रतिबंध व नियंञण कार्य

७. जीवन विषयक आकडेवारी एकञीकरण व अहवाल सादरीकरण

८. विविध राष्ट्रीय आरोग्य कार्यक्रम राबविणे.

९. शालेय आरोग्य तपासणी/अंगणवाडी तपासणी.

१०. प्रशिक्षण

११. प्रयोगशाळेतील प्राथमिक (मुलभूत) तपासण्या.

प्राथमिक आरोग्य केंद्र मंजूर स्टाफ पॅटर्न :-

अ.न.	अधिकारी व कर्मचारी	पद संख्या
१	वैदयकीय अधिकारी	२
२	आरोग्य सहाय्यक पुरुष	२
३	आरोग्य सहाय्यक स्ञी	१
४	सहाय्यक परिचारिका प्रसाविका (ए.एन.एम)	१
५	प्रयोगशाळा तंञज्ञ	१
६	मिश्रक	१
७	कनिष्ठ लिपीक	१
८	वाहन चालक	१
९	सफाईगार	१
१०	स्ञी परिचर	१
११	पुरुष परिचर	३
	एकुण	१५

उपकेंद्र मंजूर स्टाफ पॅटर्न :-

अ.न.	अधिकारी व कर्मचारी पद	संख्या
१	आरोग्य सेवक	१
२	आरोग्य सेविका	१

राष्ट्रीय आरोग्य कार्यक्रम

अ.न.	आरोग्य-कार्यक्रम	संकेतस्थळ
१	राष्ट्रीय कुटूंब कल्याण कार्यक्रम	https://arogya.maharashtra.gov.in/११२८/आरोग्य-कार्यक्रम
२	राष्ट्रीय आर.सी.एच. कार्यक्रम	https://arogya.maharashtra.gov.in/११२८/आरोग्य-कार्यक्रम
३	राष्ट्रीय किटकजन्य आजार नियंञण कार्यक्रम	https://arogya.maharashtra.gov.in/११२८/आरोग्य-कार्यक्रम
४	सुधारित राष्ट्रीय क्षयरोग नियंञण कार्यक्रम	https://arogya.maharashtra.gov.in/११२८/आरोग्य-कार्यक्रम
५	राष्ट्रीय कुष्ठरोग निर्मुलन कार्यक्रम	https://arogya.maharashtra.gov.in/११२८/आरोग्य-कार्यक्रम
६	राष्ट्रीय अंधत्व नियंञण कार्यक्रम	https://arogya.maharashtra.gov.in/११२८/आरोग्य-कार्यक्रम
७	एकात्मिक रोग सर्व्हेक्षण कार्यक्रम	https://arogya.maharashtra.gov.in/११२८/आरोग्य-कार्यक्रम
८	राष्ट्रीय एड्स नियंञण कार्यक्रम	https://arogya.maharashtra.gov.in/११२८/आरोग्य-कार्यक्रम

१.माता व बालक आरोग्य सेवा :

अ) प्रसुतीपूर्व काळजी :

• सर्व गरोदर स्ञियांची नोंदणी (१२ आठवडयांचे आत)
• गरोदरपणात कमीत कमी पाच वेळा तपासणी :

  १) पहिली तपासणी गरोदरपणाची शक्यता वाटल्याबरोबरच
  २) दुसरी तपासणी (१२ आठवडेत)
  ३) तिसरी तपासणी ४ ते ६ महिन्यांमध्ये (२६ आठवडे)
  ४) चौथी तपासणी आठव्या महिन्यामध्ये (३२ आठवडे)
  ५) पाचवी तपासणी ९ व्या महिन्यामध्ये (३६ आठवडे)
  

• संलग्न आवश्यक सेवा जसे सर्वसाधारणी, वजन, रक्तदाब, रक्तक्षयाकरिता तपासणी, पोटावरुन तपासणी, उंची, स्तनांची तपासणी, पहिल्या तिमाहित फोलिक अॅसिडचे सेवन, १२ आठवडयानंतर लोह, फोलिक अॅसिड गोळयांचे सेवन, धनुर्वात प्रतिबंधक लसीची माञा, रक्तक्षयावरील उपचार इ. (आरोग्य सेविका, आरोग्य सहाय्यिका यांच्यासाठी मार्गदर्शक सूचनांनुसार)
• प्रयोगशाळेतील तपासण्या जसे हिमोग्लोबीन, लघवीतील प्रथिने व साखरेची तपासणी.
• जोखमीच्या गरोदर मातांचे निदान व योग्य ठिकाणी तत्पर संदर्भसेवा.

ब) प्रसुतीदरम्यान सेवा :

आरोग्य संस्थेत प्रसुती करण्यावर भर देणे. (प्रवृत्ती करणे)

स्वच्छतेच्या ५ नियमांचे पालन करुन प्रशिक्षित व्यक्तीकडून बाळंतपण करणे.

तत्पर व योग्यठिकाणी संदर्भसेवा देणे.

क) प्रसुतीपश्चात सेवा :

प्रसुतीपश्चात कमीत कमी २ वेळा गृहभेटी देणे.

१) पहिली प्रसुतीनंतर ४८ तासांच्या आत
२) दुसरी ७ ते १० दिवसांच्या दरम्यान मुल कमी वजनाचे असल्यास ४८ तासांच्या आत
३) ७, १४, २१ व २८ दिवसात अशा पाच भेटी दयाव्यात.

प्रसुतीनंतर अर्ध्या तासाच्या आत स्तनपान सुरु करणे.

सल्ला व समुपदेशन : आहार व विश्रांती, स्वच्छता, गर्भनिरोधन, नवजात बालकाची काळजी, अर्भक व मुलांचा आहार तसेच लैंगिक आजार, ए. आय.व्ही.एड्स इ. बाबत.

उपकेंद्राच्या कर्मचा-यामार्फत कमीत कमी २ प्रसुतीपश्चात गृहभेटी :

१) पहिली प्रसुतीनंतर ४८ तासांच्या आत
२) दुसरी प्रसुतीनंतर ७ दिवसांच्या आत.

आहार, स्वच्छता, कुटुंबनियोजनाबाबत आरोग्य शिक्षण देणे.

ड) बालकाचे आरोग्य :

१) नवजात अर्भकाची काळजी :

नवजात अर्भकासाठी सोयी व तज्ञसेवा नवजात अर्भकामधील तापमान कमी होण व कावीळ आजाराचे व्यवस्थापन

२) बालकाची काळजी :

• जन्मानंतर पहिले सहा महिने निव्वळ स्तनपानास प्रवत्त करणे.
• नवजात शिशु व बालकांमधील आजारांच्या एकात्मिक व्यवस्थापनासह ( IMMCI ) आजारी बालकांची तातडीची काळजी.
• बालकांमधील नेहमीच्या आजारांची काळजी.
• लसीकरणाने टाळता येणा-या आजारांविरुध्द मार्गदर्शक सूचनांप्रमाणे अर्भकांचे व बालकांचे संपूर्ण लसीकरण करणे.
• अ जीवनसत्वाचे प्रतिबंधात्मक डोस देणे.
• ६ महिन्यांपर्यंत निव्वळ स्तनापान देणे.
• ५ वर्षापर्यंत सहा-सहा महिन्यांनी अ जिवनसत्वाचे ९ डोस देणे.
• बालकांमधील कुपोषण आणि आजारांचे प्रतिबंधन व उपचार करणे.
• कुपोषण, जंतूसंसर्ग यांसारख्या बालकांमधील आजारांचे प्रतिबंधन व नियंञण इ.

२) कुटूंबनियेजन आणि गर्भनिरोधन :

• कुटूंब कल्याणची योग्य ती पध्दत वापरण्यासाठी, आरोग्य शिक्षण देणे, प्रवृत्त करणे व समुपदेशन करणे.
• कुटूंब नियोजनाच्या साधनांची उपलब्धता-निरोध, तांबी, तोंडाने घ्यावयाच्या गर्भनिरोधक गोळया, तात्काळ गर्भनिरोधन इ.
• कुटूंब कल्याणच्या कायमस्वरुपी पध्दती अवलंबणा-या योग्य जोडप्यांसाठी पाठपुराव्याच्या सेवा,.
• आवश्यकतेनुसार सुरक्षित गर्भपातासाठी समुपदेशन व योग्य प्रकारे संदर्भसेवा.

३) पौगंडावस्थेतील आरोग्य सेवा :

• आरोग्य शिक्षण, समुपदेशन व संदर्भसेवा
• शालेय आरोग्य सेवेसाठी मदत.

४) उपचारात्मक सेवा :

• किरकोळ आजारावर औषधोपचार उदा. ताप, अतिसार, श्वसनसंस्थेचे आजार, जंताचे विकार, अपघात व तात्कालिक परिस्थितीत करावयाचे प्रथमोपचार.
• तत्पर व योग्य संदर्भसेवा.
• प्राथमिक आरोग्य केंद्राचे वैदयकीय अधिकारी आशा अंगणवाडी सेविका, पंचायत राज संस्था, स्वयंसहाय्यता गट यांच्या मदतीने अंगणवाडीमध्ये कमीतकमी दरमहा एक आरोग्य दिवस आयोजित करणे.

५) जीवन विषयक घटनांची नोंद :

जन्म - मुत्यृ, माता मुत्यृ, अर्भक मुत्यृ यांसारख्या जीवनविषयक आकडेवारीची (घटनांची) नोंद घेणे व अहवाल पाठविणे (२१ दिवसांचे आत)

६) प्राथमिक आरोग्य केंद्र

अ) वैदयकीय सेवा

बाहयरुग्ण सेवा : ४ तास सकाळी व २ तास संध्याकाळी
२४ तास तातडीची सेवा : जखमा व अपघात यांचे योग्य व्यवस्थापन व प्रथमोपचार, संदर्भसेवेपूर्वी रुग्णाला जीविताचे धोकयाबाहेर आणणे, श्वानदंश, विचूदंश, सर्पदंश व इतर तातडीच्या रुग्णांना योग्य सेवा देणे.

• संदर्भसेवा : ज्या रुग्णला विशेषज्ञांच्या सेवेची आवश्यकता आहे अशा रुग्णांना योग्य व तत्पर संदर्भसेवा
• रुग्णांना पूर्वपदावर आणणे ( Stablization )
• संदर्भसेवेच्या प्रवासा दरम्यान रुग्णांना योग्य त्या अनुषंगिक सेवा देणे.
• प्रा.आ. केंद्राच्या वाहनातुन अथवा वैदयकीय अधिका-यांजवळ असलेल्या उपलब्ध अनुदानातून, भाडयाच्या वाहनातून संदर्भसेवा देणे.

ब) कुटूंब कल्याण सेवा

• योग्य कुटूंबनियोजनाच्या पध्दती अवलंबविण्यासाठी शिक्षण, मत परिवर्तन व समुपदेशन करणे.
• गर्भनिरोधक साधने उपलब्ध करुन देणे. उदा. निरोध, तोंडाने घ्यावयाच्या गर्भनिरोधक गोळया, तातडीच्या वेळी घ्यावयाच्या गर्भनिरोधक गोळया, तांबी इ.
• कायमस्वरुपी पध्दती तसेच स्ञी नसबंदी शस्ञक्रिया, पुरुष नसबंदी शस्ञक्रिया/बिनटाकाच्या पुरुष नसबंदी शस्ञक्रिया
• शस्ञक्रियेसारख्या कुटुंब नियोजनाच्या कायमस्वरुपी पध्दती अवलंबिलेल्या योग्य जोडप्यांसाठी पाठपूरावा सेवा प्रशिक्षित व्यक्ती व साधने उपलब्ध आहेत अशा ठिकाणी वैदयकीय गर्भपाताच्या सेवा व त्यासाठी योग्य ते प्रशिक्षण घेण्यात येईल.

वरील सेवांखेरीज प्राथमिक आरोग्य केंद्र जननी सुरक्षा योजनेच्या सुविधाही पुरवतील.

• प्रजनन संस्थेचे आजार/लैगिक आजारांचे व्यवस्थापन
• प्रजनन संस्थेचे आजार/लैंगिक आजार यांच्या प्रतिबंधनासाठी आरोग्य शिक्षण.
• प्रजनन संस्थेचे आजार/लैगिक आजार यांचा उपचार.
• आहार विषयक सेवा (एकात्मिक बालविकास सेवा योजनेबरोबर समन्वयाने)
• शालेय आरोग्यः नियमित तपासणी, योग्य उपचार, संदर्भसेवा व पाठपूरावा.
• पौगंडावस्थेतील आरोग्य सेवा : - जीवनकौशल्य प्रशिक्षण, समुपदेशन, योग्य उपचार, सुरक्षित पाठपुरावा व स्वच्छता यासाठी प्रवृत्त करणे.
• त्या भागात कायमस्वरुपी आढळणारे आजार. उदा. हिवताप, काला आजार, जपानी, मेंदुदाह इत्यांदीचे प्रतिबंधन व नियंञण.
• रोगसर्वेक्षण आणि साथीच्या आजारांवर नियंञण.
• अस्वाभाविक आरोग्य घटनांबाबत जागरुकता व योग्य उपाययोजना
• पाणी साठयांचे निर्जुंतीकरण
• पाण्याच्या गुणवत्तेची तपासणी राष्ट्रीय साथरोग नियंञण संस्थेने तयार केलेल्या टेस्टच्या सहाय्याने करावी.
• सेप्टीक संडासचा वापर, कच-याची योग्य विल्हेवाट यासह स्वच्छतेसाठी प्रवृत्त करणे.
• जीवनविषयक आकडेवारीची संकलन व अहवाल सादरीकरण.
• आरोग्य/शिक्षण वर्तणुकीतील बदलासाठी संदेशवहन.
• राष्ट्रीय एड्स नियंञण कार्यक्रमासह इतर राष्ट्रीय आरोग्य कार्यक्रम राबविणे.
• नेहमीच्या व तात्काळ उपचार सुविधा.

जे रुग्ण प्राथमिक आरोग्य केंद्रात येतात त्यांना व जे रुग्ण उपकेंद्रावरुन अथवा अन्य ठिकाणांहून संदर्भसेवा दिल्याने येतात त्यांना या सेवा उपलब्ध व्हाव्यात.या सेवात खालील गोष्टींचा समावेश होतो.

• उपचार देणे किवा प्राथमिक आरोग्य केंदात उपचार करणे शक्य नसलेल्या रुग्णांना संदर्भसेवा.
• रुग्णालयात दाखल करावायाची गरज आहे अशांना आंतररुग्ण उपचार देणे.

सदयस्थितीत विविध दर्शकांचे जिल्हयातील दर खालीलप्रमाणे आहेत.

१. प्रशिक्षित व्यक्तीने केलेली बाळंतपणे :- ९७ टक्के.
२. स्ञी- पुरुष प्रमाण (० ते ६ वर्षे) :- ९१६
३. संरक्षित जोडपी प्रमाण :- ६९ टक्के.

राष्ट्रीय आरोग्य अभियान ( NHM )

भारत सरकारने दि.१२ एप्रिल २००५ रोजी राष्ट्रीय आरोग्य अभियान (NHM) राबविण्यास सुरवात केली. ग्रामीण भागातील गरिब महिला आणि मुलांपर्यंत गुणवत्तापुर्ण, अदयावत व परिणामकारक आरोग्य सेवा पुरेशा प्रमाणात पोहोचविणे हे या मिशनचे ध्येय आहे. राष्ट्रीय आरोग्य अभियान हा सात वर्षामध्ये राबविला जाणारा कार्यक्रम आहे. या विशिष्ट कालमर्यादेत अभियानात गाठलेल्या उद्दिष्टांचा प्रगती अहवाल सरकारद्वारे केला जाईल.

• अर्भकमृत्यू दर आणि माता मृत्यू दर कमी करणे.
• सार्वजनिक स्वच्छता, पोषक आहार, पाणीपुरवठा यासरख्या मुलभूत सेवांबरोबर सार्वजनिक आरोग्य सेवा सुलभतेने उपलब्ध करुन देणे.
• स्थानिक आरोग्य नियंञणाबरोबरच इतर संसर्गजन्य व असंसर्गजन्य आजारांचा प्रतिबंध आणि नियंञण करणे.
• सर्व लोकांना प्राथमिक आरोग्य सेवा मिळणेबाबत उपाययोजना आखणेः-
• एकुण जननदर कमी करणे उदिष्टये व गाठावयाची उदिष्टयेः-

अ.क्र.	आरोग्य निर्देशांक	भारत	महाराष्ट्र NFHS३	लोकसंख्या धोरणानुसार २०१० मध्ये महाराष्ट्राने साध्य करावयाची उदिष्टये
१	अर्भक मृत्यू दर	५८	३६	१५
२	माता मृत्यू दर	३०१	१४९	१०० प्रती लाख जिवंत जन्मामागे
३	एकुण जनन दर	२.९	२.१	१.८

उदिष्टये गाठण्यासाठी अभियांनातर्गत अवलंबिलेली काही प्रमुख धोरणेः-

• आरोग्य सेवेअंतर्गत होणारा एकुण खर्च जी.डी.पी.च्या सध्याच्या ०.९ टक्के वरुन २ ते ३ टक्के पर्यंत वाढविणे.
• सार्वजनिक आरोग्य सेवांचे पालकत्व, नियंञण व व्यवस्थापन स्थानिक संस्थांकाडून व्हावे यासाठी पंचायत प्रतिनिधिचे प्रशिक्षण घेऊन त्यांना याविषयी अवगत करणे.
• प्रत्येक गावामध्ये महिला आरोग्य कार्यकर्ती आशा ची निवड करणे.
• ग्राम, आरोग्य, पोषण, स्वच्छता व पाणीपुरवठा समितीच्या माध्यमातून प्रत्येक गावात ग्राम आरोग्य योजना बनवणे.
• उपकेंद्र, प्राथमिक आरोग्य केंद्र व ग्रामीण रुग्णालयातील सेवांचा दर्जा सुधारणे. ( IPHS Std.)
• स्थानिक पातळीवर ग्राम आरोग्य नियोजन आराखडा बनविणे व त्यांची अंमलबजावणी करणे.
• सार्वजनिक आरोग्य सेवेमध्ये स्थानिक पारंपारिक उपचार पध्दती, आयुष (आर्युवेद, रोग,निसर्ग उपचार, युनानी, सिध्द, होमीओपॅथी) यांचा समावेश करणे.
• विविध समांतर (व्हिर्टीकल) आरोग्य आणि कुटूंब कल्याण काय्रक्रमांना राष्ट्रीय राज्य, जिल्हा व तालुका स्तरावर एकात्मिक रुप देणे.
• साधावयाची ध्येये
• सर्व उपकेंद्रांना ए.एन.एम. असावी व सर्व उपकेंद्रे कार्यरत असावी.
• २४ * ७ च्या प्राथमिक आरोग्य केंद्रात ३ नर्सेस असाव्यात.
• सर्व ग्रामीण रुग्णालय हि प्राथमिक संदर्भसेवा केंद्र म्हणुन कार्यरत व्हावीत.
• सर्व स्तरावरील रुग्ण कल्याण समित्या कार्यरत झालेल्या असाव्यात.
• आयुष औषधोपचार प्रणाली ही शासकीय आरोग्य यंञणेमार्फत मुख्य प्रवाहात असावी.
• सर्व आदिवासी भागामध्ये आशा कार्यरत व्हावी.
• जननी सुरक्षा योजनेचा लाभ १०० टक्के लाभार्थींना मिळावा.
• निवड झालेल्या जिल्हयामध्ये एकात्मिक नवजात अर्भक व बालकांचा आजराचे व्यवस्थापनावर ( IMNCI ) आधारित आरोग्य सेवा देण्यात याव्यात.

जननी सुरक्षा योजना :-

केंद्र शासनाच्या राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य अभियानांतर्गत जननी सुरक्षा योजना सन २००५-०६ पासून राज्यात कार्यान्वित करण्यात आली आहे.

डॉक्टर, नर्स यासारख्या कुशल व्यक्तींकडून आरोग्य संस्थेतच बाळंतपण करवून घेण्यास प्रोत्साहन मिळावे ज्यामुळे माता मृत्यू व नवजात अर्भक मृत्यूदर कमी करावा या हेतूने ही योजना सूरू करण्यात आली आहे.

ही योजना १०० टक्के केंद्रसरकारद्वारा प्रायोजित करण्यात आली आहे. या योजनेमार्फत दारिद्रय रेषेखालील महिलांना प्रसुतिपूर्व व प्रसुतिपश्चात कालावधीत स्वतःची काळजी घेता यावी, यासाठी आर्थिक मदत दिली ंजाते. ज्यामुळे त्यांना संस्थेत (प्रसुतीगृहात) बाळंतपण करणे शक्य होईल.

लाभार्थीची पाञता व योजनेअंतर्गत मिळणारे लाभ :-

१. सदर गर्भवती महिला अनुसूचित जाती/अनुसुचित जमातीतील व दारिद्रय रेषेखालील ग्रामीण भागातील असावी. दारिद्रय रेषेखालील कुटुंबासाठी दिलेले नोंदणी पञ किवा शिधापञिका सादर करावी लागेल. सदर कागदपञ उपलब्ध नसल्यास संबंधीत तहसिलदार किवा तलाठी किवा संबंधीत ग्रामपंचायतीने दिलेले प्रमाणपञ ग्राहय धरण्यात येईल.

२. सदर महिलेचे वय १९ किवा त्यापेक्षा अधिक असावे.

३. १२ आठवडयापूर्वी गर्भवती स्ञीने आरोग्य केंद्रात नोंदणी करावी.

४. गरोदरपणाच्या कालावधीत नियमित पाच वेळा आरोग्य केंद्रात तपासणी करुन घ्यावी.

५. गरोदर मातांची नोंदणी करतेवळी माता बाल संगोपन कार्ड व जननी सुरक्षा योजनेचे कार्ड भरून मातेसोबत दयावे.

६. गरोदर माता प्रसुतीसाठी माहेरी किवा इतर ठिकाणी गेल्यास तिने जननी सुरक्षा योजनेचे कार्ड सादर केल्यास तिला जननी सुरक्षा योजनेचे अनुदान धनादेशाने त्वरीत दिले जाईल. तशी नोंद जननी सुरक्षा कार्डवर घेण्यात येईल त्यामध्ये क्षेञाचा निकष लावला जाणार नाही.

७. ज्या गरोदर मातेची प्रसुती घरी झालेली आहे. अशा मातेस बाळंतपणनंतर ७ दिवसात रु.५००/- धनादेशाने देण्यात येतील.

८.ज्या गरोदर मातेचे बाळंतपण शासकीय आरोग्य संस्थ्ेत झालेले आहे त्यांना शहरी भागासाठी रु.६००/- व ग्रामीण भागासाठी रु.७००/- धनादेशाने देय राहिल.

९. प्रसुती शासकीय आरोग्य संस्थेत झाल्यानंतर सदरहू माता दवाखान्यात कमीत कमी ४८ तास भरती राहिल अशा रितीने त्या महिलेस उपयुक्त करुन या कालावधीत मातेच्या व बालकाच्या आरोग्याची तपासणी औषधोपचार व देखभाल वैदयकीय अधिका-यांकडून केली जाईल.

१०. मानांकित खाजगी वैदयकीय व्यावसायिक व स्वयंसेवी संस्थांच्या मानांकित केलेल्या रुग्णालयात झालेल्या प्रसुतीपैकी पाञ लाभार्थींना जननी सुरक्षा योजनेचा लाीभ जवळच्या शासकीय आरोग्य संस्थेमार्फत देयात येतो.

११. ग्रामीण भागात शासकीय अथवा खाजगी संस्थेत प्रसूती काळातील जोखमीमुळे सिझेरियन शञक्रिया सरावायाची झाल्यास व त्यासाठी शासकीय रुग्णालयात तज्ञ वैदयकीय अधिका-यांना त्यांची सेवा देण्यासाठी १५००/- मानधन किवा शस्ञक्रिया खाजगी रुग्णालयात झाल्यास रु.१५००/- अनुदान खाजगी रुग्णालयात देण्यात येईल तसेच मानांकित/नामनिर्देशित करण्यात आलेल्या प्रसुती रुग्णालयात प्रसुती झाल्यास त्या संस्थानाही वरील अनुदान देय राहिल.

आशा स्वयंसेविका योजना

राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य अभियानांतर्गत विशेषतः ग्रामीण जनतेला आरोग्य सेवा यशस्वीरीत्या आणि सातत्याने मिळाव्या हा दृष्टिकोन समोर ठेऊन केंद्र शासनाने ही महत्त्वकांक्षी योजना सुरु केलेली आहे.

ग्रामीण पातळीवर अभियानाचा एक भाग म्हणून प्रत्येक गावांमध्ये स्ञी आरोग्य स्वयंसेविका आशाची निवड करण्यात येत आहे. ही मान्यताप्राप्त सामाजिक आरोग्य कार्यकर्ती असेल. आशा ही स्थानिकगावांतील रहिवासी असुन किमान तिचे शिक्षण ८ वी पर्यंत झालेले असावे. वयोमर्यादा २५ ते ४५ वर्षे (विहीत/विधवा/घटस्फोटीत/परित्यक्त्या) यांना प्राधान्य देण्यात यावे तसेच सामाजिक कार्याची आवड असलेली असावी अशी अपेक्षा आहे.

तिची निवड स्थानिक ग्रामपंचायत करणार आहे त्यामुळे ती ग्रामस्थ व आरोग्य सेवेतील दुवा म्हणून गावांमध्ये काम करेल. निवडीनंतर १ वर्षामध्ये तिला २३ दिवसाचे प्रशिक्षण पाच टप्यांमध्ये पुर्ण करावयाचे आहे या ज्ञानानुसार व कौशल्यानुसार गावामध्ये स्थानिक भाषेत माहिती देऊन ग्रामस्थांना ती आरोग्य सेवेचे महत्व पटवून देईल. त्यामुळे समाजात आरोग्य सेवा स्विकारण्याचे प्रमाण वाढेल.

आशा ही सरकारी कर्मचारी अथवा मानधनी कर्मचारी नसून तिला केलेल्या कामानुसार मोबदला किवा आर्थिक फायदा देण्यात येइल, ग्राम, आरोग्य पोषण पाणी पुरवठा व स्वच्छता समितीची सदस्य या नात्याने ग्रामपातळीवरील आरोग्य विषयक योजनेचा आराखडा तयार करणे व त्याुनसार अंमलबजाणील होत आहे किवा कसे याबाबत समितीला वेळोवेळी माहिती देऊन सदस्यांच्या सुचनानुसार कार्यवाही करणे हा तिच्या कामाचा महत्वपूर्ण भाग असून.

लोकांना किरकोळ आजारांसाठी औषधोपचार करणे व विशेष प्रसंगी उदा. गरोदर माता, बालके इ. यांना आरोग्य संस्थेत घेऊन जाणे हे सुध्दा आशा स्वयंसेविकेकडून अपेक्षित आहे. त्यामुळे ती ग्रामस्थांचा विश्वास संपादन करु शकेल.

आशा कार्यकर्तीची आठ कर्तव्ये :-

• गाव पातळीवरील आरोग्य नियोजन
• लोकांच्या आरोग्य संदर्भात वागणुकीतील बदलासाठी सुसंवाद
• अंगणवाडी कार्यकर्ती, दाई, आरोग्यसेविका, आरोग्य सेवक याच्यशी समन्वय ठेवणे.
• समुपदेशन
• रुग्णास रुग्णालयात पोहचविण्यास सहाय्य करणे.
• प्रथमोपचार
• डेपो होल्डर ( औषधी साठा ठेवणे )
• कॉर्ड व नोंदी ठेवणे.

कामाचे नियोजन :-

• आशा स्वयंसेविकेले आठवडयातुन चार दिवस व प्रत्येक दिवशी २ ते ३ तास याकामी वेळ दयावा अशी अपेक्षा आहे.
• आरोग्य सेवा सञाचे दिवश्ी अंगणवाडी, उपकेंद्राच्या ठिकाणी आशा सहकार्य करेल.
• किरकोळ आजारावरील उपचार तसेच ओ. आर.एस., निरोध, गर्भनिरोधक गोळया इ. साहित्य पुरविणे ही कामे तिच्या घरी करु शकेल.
• बचत गट, गावातील महिला मंडळ, ग्राम आरोग्य पोषण, स्वच्छता व पाणीपुरवठा समिती इ. गटांच्या सभेस वेळोवेळी उपस्थित राहून ती मार्गदर्शन करेल.

जननी सुरक्षा योजना :-

• आशा कार्यकर्ती गरोदर मातेला बाळंतपणासाठी नजीकच्या आरोग्य संस्थेमध्ये घेऊन जाईल, त्यावेळी वाहतुकीसाठी खर्च रुपये २५०/- तिला देय राहिल.
• गरोदर मातेला बाळंतपणासाठी आरोग्य संाथेमध्ये घेऊन आल्यानंतर ती सदर संस्थेमध्ये गरोदर मातेसोबत राहिल्यास त्याठिकाणी राहण्या व जेवण्यासाठी इ. खर्च रु.१५०/- इतकी रक्कम आशा कार्यकर्तीला देण्यात येईल.
• लसीकरण कार्यक्रमांतर्गत आशा कार्यकर्तीच्या कार्यक्षेञातील १०० टक्के बालक संरक्षित झाल्यास तिला ७५०/- प्रतीवर्ष देण्यात यावेत तर कार्यक्षेञातील ९० टक्के संरक्षित झाल्यास रु.५००/- प्रती वर्ष देण्यात यावेत. लसीकरण संरक्षणामध्ये बीसीजी, डीपीटी, तीन माञा,पोलिओ तीन माञा व गोवर लस बालकाचे १ वर्षाचे आत देणे अपेक्षित आहे.
• कुटुंब कल्याण कार्यक्रमासाठी तिच्या कार्यक्षेञातील दारिद्रयरेक्षेखालील लाभार्थीना नसबंदीसाठी प्रवृत्त केल्यास १५०/- प्रोत्साहनपर रक्कम देण्यात यावा. तथापी ही रक्कम आशा कार्यकर्तीस ४८ तासानंतर शस्ञक्रिया लाभार्थीस भेट दिल्यानंतरच देण्यात यावी.
• सुधारित निर्मुलन कार्यक्रमः- आशा कार्यकर्तीने संदर्भित केलेल्या संशयित रुग्णामध्ये कुष्ठरोगाचे निदान झाल्यास प्रति रुग्ण रु.५०/- देण्यात यावे.

  अ) हिवताप फॅल्सीपेरम केसला संपूर्ण उपचार पूर्ण केल्यास रुपये १०/-प्रती केस.
  ब) हिवताप व्हायव्हॅक्स केसला संपूर्ण उपचार पूर्ण केल्यास रुपये २५/- प्रती केस.
  क) हिवतापाने गंभीर आजारी केस रुग्णालयात दाखल केल्यास रुपये २५/- प्रती केस.
  ड) गॅस्ट्रो, काविळ तसेच मलेरिया साथीची माहिती प्रथम कळविण्यासाठी २५/- प्रती केस
  ई) जलशुष्कतेमुळे आजारी असलेल्या ५ वर्षाखालील बालके रुग्णालयात वेळेवर पाठविल्यास रुपये २५/- प्रती बालक.

मोबदला :-

आशा कार्यपध्दतीने केलेल्या कामावर आधारित प्रोत्साहनपर रक्कम अदा करण्यात येणार. त्यानुसार आशा कार्यकर्तीस शासनाने ठरविल्याप्रमाणे पुढीलप्रमाणे कामावर आधारित प्रोत्साहनपर रक्कम अदा करण्यात येणार.

गटप्रवर्तक:-

नाशिक जिल्हयातील ९ तालुक्यातील ५३ आदिवासी प्राथमिक आरोग्य केंद्राकरीता १० आशा स्वयंसेविकामागे १ गटप्रवर्तक (ब्लॉक फॅसिलीटेटर) कार्यरत आहेत. तसेच बिगर आदिवासी तालुक्यातील ५१ प्राथमिक आरोग्य केंद्रांकरीता १ गटप्रवर्तक कार्यरत आहेत. नाशिक जिल्हयात २२१ गटप्रवर्तक मंजुर असून एकूण १९३ गटप्रवर्तक कार्यरत आहे.

गटप्रवर्तकाने आशा स्वयंसेविका व आरोग्य विभाग यांच्यामध्ये समन्वय साधणे. (उदा. तालुका आरोग्य अधिकारी, वैदयकीय अधिकारी, आरोगय सहाय्यिका, आरोग्य सेविका, अंगणवाडी सेविका इत्यादी.)

• आशा स्वयंसेविकांना येणा-या अडचणी समजून घेणे व त्या गावपातळीवर सोडविणे तसेच आशांना त्यांच्या जबाबदा-यांची जाणीव करुन देत राहणे.
• आशा स्वयंसेविकांना त्यच्या कामाचा मोबदला वेळेवर मिळावा म्हणून सतत पाठपुरावा करणे.
• आशा स्वयंसेविकांना देण्यात येणा-या प्रशिक्षण पुस्तिका क्रं. १ (७ दिवस), प्रशिक्षण पुस्तिका क्रं.२ (४ दिवस), प्रर्शिक्षण पुस्तिका क्रं. ३(४ दिवस), प्रशिक्षण पुस्तिाका क्रं. ४ (४ दिवस), व प्रशिक्षण पुस्तिका क्रं.५ (४ दिवस) ला आवश्यकतेपमाणे उपस्थित राहून गावभेटी दरम्यान झालेल्या प्रशिक्षणाची उजळणी घेणे.
• प्रत्येक आशा स्वयंसेविकेला गटप्रवर्तकाने महिन्यातून किमान २ भेटी देणे गरजेचे आहे.
• आशा स्वयंसेविकांची प्रा.आ. केंद्रगस्तरावरील घेण्यात येणा-या प्रत्येक मासिक सभेस तसेच तालुकास्तरावरील सभेस गटप्रवर्तकाने उपस्थित राहणे व मार्गदर्शन करणे.
• आशा स्वयंसेविकांचा गावपातळीवर समन्वय साधण्यासाठी सरपंच, उपसरपंच, तलाठी, ग्रामसेवक, पोलिस पाटील, तंटामुक्तीचे अध्यक्ष, सहनियंञण समितीचे अध्यक्ष यांना भेटून आशा स्वयंसेविकाच्या भूमिकेविषयी माहिती देणे तसेच आशा स्वयंसेविकाच्या अडचणी यांच्या समन्वयातून सोडविण्यासाठी प्रयत्न करणे.
• आशांचे कामाधारित मासिक अहवाल सकलित करणे, आशांचे रेकॉर्ड तपासणे, आशांना औषधीसाठा पुरविणे, मासिक अहवाल तयार करणे, तसेच मासिक अहवाल प्रा.आ. केंद्र स्तरावर/ तालुका स्तरावर/ जिल्हास्तरावर अहवाल पाठविण्याची व्यवस्था करणे.

आय.पी.एच.एस.अंतर्गत संकल्पना भारतीय सार्वजनिक आरोग्य मानांकनानुसार प्राथमिक केंद्राकरीता लागणारे किमान निकष

• २४ * ७ सेवा
• स्वतःची इमारत, वैदयकीय अधिकारी व कर्मचारी निवासस्थान.
• सुसज्ज प्रयोगशाळा, सर्व वैदयकीय साधने व उपकरणांनी परिपुर्ण व शस्ञक्रिया गृह
• २४ तास पाणीपुरवठा व वीजपुरवठा
• नवजात बालकांसाठी अत्यावश्यक सेवा
• तात्काळ संदर्भ सेवा, गरोदर माता तपासणी व नियमित लसीकरण व प्रसुतीपश्चात तपासणी व्यवस्थापन लवकरात लवकर व सुरक्षित गर्भपात, कुटुंब कल्याण सेवा सर्व राष्ट्रीय आरोग्य कार्यक्रमाचे नियोजन
• आर.टी.आय. व्यवस्थापन, आयुष सेवा
• माहिती, शिक्षण व प्रसिध्दी (एएनसी केअर, साथरोग नियंञण व सर्व राष्ट्रीय कार्यक्रम)

भारतीय सार्वजनिक आरोग्य मानांकनानुसार उपकेंद्रामध्ये लागणारे किमान निकष

• २४ * ७ सेवा
• स्वतःची इमारत, कर्मचारी निवासस्थान (२ एएनएम, १ एमपीडब्ल्यु व १ पीएलए)
• २४ तास प्रसुतीसेवा, तात्काळ संदर्भ सेवा, गरोदर माता तपासणी व नियमित लसीकरण
• प्रसुतीपश्चात तपासणी व्यवस्थापन व कुटुंब कल्याण सेवेचे व्यवस्थापन व कुटुंब कल्याण शस्ञक्रियेसाठी उत्तेजन
• साथरोग व्यवस्थापन व सामान्य बाहय रुग्णसेवा
• माहिती, शिक्षण वच प्रसिध्दी (एएनसी केअर, साथरोग नियंञण व सर्व राष्ट्रीय कार्यक्रम)

नाशिक जिल्हयाकरीता निवडण्यात आलेल्या आय.पी.एच.एस. संस्थेची संख्या

संस्थेचे नाव	एकुण संख्या	आयपीएचएस करिता घेतलेल्या संस्था
प्रा.आ. केंद्र	१०४	६६
प्रा.आ. उपकेंद्र	५७७	०
एकुण	६८१	६६

पायाभूत सुविधा विकास कक्ष

राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य अभियानांतर्गत सर्व स्तरावरील आरोग्य केंद्राचे बांधकाम, सध्या अस्तित्वात असलेल्या आरोग्य केंद्रांमध्ये सुधारणा करणे इ. बाबींचा यात समावेश आहे.

आरोग्य केंद्राचे बाधकाम केंद्र शासनाच्या मानकानुसार लवकरात लवकर व्हावे व निधीचा सुयोग्य रितीने वापर व्हावा जेणेकरुण जास्तीत जास्त लोकांना आरोग्य विषयक सुविधा पुरविणे शक्य होईल यासाठी पुढील गोष्टी करण्यात आलेल्या आहेत.

जिल्हास्तरावर मुख्य कार्यकारी अधिकारी, जिल्हा परिषद, उपसंचालक, आरोग्य सेवा, (संबंधीत आरोग्य मंडळे) व कार्यकारी अभियंता, सार्वजनिक बांधकाम विभाग यांच्या समितीने पायाभूत सुविधा पुरविणे शक्य होईल यासाठी पुढील गोष्टी करण्यात आलेल्या आहेत.

पायाभुत सुविधा विकास कक्षाच्या जबाबदा-या व कर्तव्ये :-

• तांत्रिकदृष्टया सक्षम असलेल्या बांधकाम ३ एजन्सीचे पॅनल तयार करण्यासाठी निविदा मागविणे, यामध्ये स्थानिक बांधकाम एजन्सीला प्राधान्य देणे. एजन्सीची तांत्रिक पात्रता तपासून जिल्हाधिकारी, मुख्य कार्यकारी अधिकारी व कार्यकारी अभियंता पॅनेलला अंतिम स्वरुप देतील. यामध्ये किमान २५ एजन्सीचा समावेश असेल.
• पायाभूत सुविधा कक्षातील कनिष्ठ अभियंता, जिल्हा आरोग्य समितीला आरोग्य केंद्राचे बांधकाम व सध्याच्या आरोग्य केंद्राच्या दुरुस्त्या कोठे करणे आवश्यक आहे. याबबातची यादी तयार करेल. तालुका आरोग्य अधिकारी, जिल्हा शल्न्यचिकित्सक तसेच जिल्हा आरोग्य अधिकारी हे त्यांना मदत करतील.
• पायाभूत सुविधा कक्षाकडुन त्यांनतर या यादीवरील बांधकामाच्या खर्चाचे अंदाजपत्रक तयार केले जाईल.
• जिल्हा आरोग्य समितीची कार्यकारी समिती अंदाजपञक व प्राधान्यक्रम लक्षात घेऊन बांधकाम अॅक्शन प्लॅन निश्चितत करेल.
• प्लॅनच्या आधारे जिल्हा आरोग्य समिती व रुग्ण कल्याण समिती त्यांच्या अधिपत्याखालील बांधकामाच्या निविदा मागविल व सर्वात कमी दर असलेल्या निविदाधारकाकडून काम करुन घेण्याचे निश्चित करेल.
• बांधकामावर पर्यवेक्षण करणे व दर्जा तपासण्याचे काम पायाभूत कक्षाचे राहिल.
• खर्चाचे विवरणपञ जिल्हास्तरावर तसेच राज्य स्तरावर पाठविण्याची जबाबदारी पायाभूत सुविधा कक्षाची राहिल.

रुग्ण कल्याण समिती

राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य अभियानामध्ये आरोग्य सेवांच्या दक्ष व्यवस्थपनेसाठी रुग्ण कल्याण समिती/रुग्णालय व्यवस्थापन समितीची संकल्पना मांडली आहे.

• ग्रामीण आरोग्य सेवा/रुग्णालयावर सामुदायिक पालकत्व विकसित करण्याच्या उददे्शाने हे पाऊल उचलण्यात आले आहे. यातुन दवाखाने व आरोग्य केंद्रामार्फत जनतेला उत्तरदायी अशा आरोग्य सेवा देण्याचा उददे्श आहे.
• आर्थिक तरतूद :- राज्य पातळीवर रुग्ण कल्याण समितीच्या स्थापना प्रक्रियेला प्रेरणा मिळावी यासाठी दरवर्षी प्रत्येक ग्रामीण रुग्णालयाला १ लाख रुपये व जिल्हा रुणालयाला ( Civil Hospital ) ५ लाख तर प्रा.आ. केंद्राला १ लाख रुपये निधी प्राथमिक सहाय्य निधी स्वरूपात दिला गेला आहे. राज्य सरकारमार्फत या समित्यांना आरोग्य सेवा शुल्क निधी उपभोक्ता शुल्क/देणगी मुल्य ठेवण्याची अधिकृत मान्यता मिळाल्यामुळे हे सहाय्य मिळविण्यास या समित्या पात्र ठरतात.

उदिद्ष्टये :-

• दवाखान्यातील व कार्यक्षेत्रातील आरोग्य सेवांचा विकास करणे.
• राष्ट्रीय आरोग्य कार्यक्रमांची अंमलबजावणी करण्याच्या*प्रक्रियेवर देखरेख ठेवणे.
• प्राथमिक आरोग्य केंद्राच्य/ ग्रामीण रुग्णालय/जिल्हा रुग्णालय अखत्यारित असलेल्या कार्यक्षत्रात आरोग्य सेवा/आरोग्य शिबिरांचे नियोजन करणे.
• शासकीय सेवा किमान गरजा पाहुन दिल्या जात आहेत याची खात्री करणे व लाभार्थीच्या याबाबच्या प्रतिक्रिया जाणुन घेणे.
• देणगी स्वरुपात किवा इतर प्रकारे आर्थिक भर घालणे.
• कामे व जबाबदा-या :-
• प्राथमिक आरोग्य केंद्राच्या/ग्रामीण रुग्णालय/ जिल्हा रुग्णालय नियमावलीनुसार साधनसामुग्री, साहित्य, रुग्णवाहिका (देणगी स्वरुपात, भाडयाने किवा इतर प्रकारे जसे, बँकेकडून कर्ज घेऊन) उपलब्ध करुन दयावी.
• प्राथमिक आरोग्य केंद्राची/ग्रामीण रुग्णालय/जिल्हा रुग्णालय इमारत राज्य सरकारच्या मार्गदर्शक सुचनांवरुन व त्यांच्या अनुमतिने आवश्यक असल्यास वाढविणे.
• प्राथमिक आरोग्य केंद्राची/ ग्रामीण रुग्णालय / जिल्हा रुग्णालय यांच्या दररोजच्या प्रक्रिया हया कायमस्वरुपी व पर्यावरणाशी समतोल ठरणा-या असाव्यात. उदा. शास्त्रोक्त पध्दतीने रुग्णालयीन कच-याची विल्हेवाट, सौर उजैवर चालणारी यंत्रणा किवा जलसंधारण.
• रुग्णास आवश्यक असलेल्यासेवा पर्याप्त स्वरुपात दर्जेदारपणे उपलब्ध करुन देण्यासाठी आवश्यक ती कार्यवाही रुग्ण कल्याण समिती करेल.
• गरजु व गरीब रुग्णासाठी निःशुल्क सेवा ( Cashless Hospitalized Treatment ) मिळवून देण्यासाठी प्रयत्नशील राहणे. cरुग्ण कल्याणासाठी आवश्यक अशा योजना राबविणे. उदा. प्रसुती झालेल्या महिलेस साडी देणे, बाळासाठी उबदार कपडे देणे (आंगडे-टोपडे)

अ) प्राथमिक आरोग्य केंद्र स्तरावरील रुग्ण कल्याण समिती :-

• प्राथमिक आरोग्य केंद्राच्या रुग्ण कल्याण समितीच्या नियामक मंडळाची रचना
• अध्यक्ष :- प्राथमिक आरोग्य केंद्र कार्यक्षेत्रातील जिल्हा परिषद सदस्य.
• उपाध्यक्ष :- तालुका आरोग्य अधिकारी

सदस्य :-

१.पंचायत समितीचे सदस्य.
२. पंचायत समिती महिला सदस्य
३. ग्राम पंचायतीची महिला सदस्य
४. स्थानिक अशासकीय संस्था
५. स्थानिक स्वयंसेवी संस्थेचे सदस्य
६. पंचायत समितीच्या अध्यक्षांनी निवडलेला अनुसूचित जातीचा प्रतिनिधी
७. एकात्मिक बालविकास अधिकारी (CDPO)
८. गटविकास अधिकारी (BDO)
९. गटशिक्षण अधिकारी (BEO)
१०. नगरपरिषदेच्या अध्यक्षांनी निवडलेले नगरसेवक (प्रा.आ. केंद्र नगरपरिषदेच्या कार्यक्षेत्रात असल्यास)
११. स्थानिक वैदयकीय व्यावसायिक /वैदयकीय अधिकारी आयूष
सदस्य सचिव : प्राथमिक आरोग्य केंद्राचे वैदयकीय अधिकारी वरील सदस्यांची त्रैमासिक बैठक घेण्यात यावी.

कार्यकारी समितीची संरचना :-

अध्यक्ष :- तालुका आरोग्य अधिकारी
सदस्य :

१. वैदयकीय व्यावसायिक
२. स्थानिक वैदयकीय व्यावसायिक
३.पंचायत समितीच्या नियामकमंडळातील सदस्य
४. ग्राम पंचायतीच्या ग्राम, आरोग्य, पोषण,पाणीपुरवठा व स्वच्छता समितीचे अध्यक्ष
५. आरोग्य विस्तार अधिकारी
६. शिक्षणखात्याचे विस्तार अधिकारी
७. वैदयकीय अधिकारी आयुष

सदस्य सचिव : प्राथमिक आरोग्य केंद्राचे वैदयकीय अधिकारी समितीची बैठक दर महिन्याला घेण्यात यावी.

बैठकीसाठी विषयसुची :-

• प्राथमिक आरोग्य केंद्र आंतररुग्ण व बाहयरुग्ण विभागातील दिलेल्या सेवांचा आढावा घेणे व पुढील महिन्यात येणा-या सेवांचे उदिष्ट ठरविणे.
• मागील महिन्यात कार्यक्षेत्रात देण्यात आलेल्या आरोग्य सेवांचा आढावा घेऊन पुढील महिन्याकरिता उदिष्टये ठरविणे.
• देखरेख समितीचे अहवाल पाहून त्यावर उपाययोजना ठरविणे.

ब) उपजिल्हा रुग्णालयाच्या पातळीवरील रुग्ण कल्याण समिती

नियामक मंडळाची रचना :-
अध्यक्ष :- उपविभागीय अधिकारी (SDO)
उपाध्यक्ष :- निवासी वैदयकीय अधिकारी (RMO) वर्ग १ (जिल्हा रुग्णालय)
सदस्य :-

१. गटविकास अधिकारी (पंचायत समिती BDO )
२. तालुका आरोग्य अधिकारी
३. एकात्मिक बालविकास अधिकारी
४. तहसीलदार
५. उपअभियंता सार्वजनिक बांधकाम विभाग
६. आरोग्याचे काम करण्या-या स्थानिक स्वयंसेवी संस्थेचे सदस्य
७. विघानसभेच्या आमदारांनी नामनिर्देश्ीत केलेली त्या गावातील/शहरातील प्रतिष्ठित व्यक्ती
८. पंचायत समितीच्या सभापतींनी नामनिर्देशीत केलेली त्या गावातील/शहरातील प्रतिष्ठिात व्यक्ती
९. मुख्याधिकारी नगरपालिका
१०. आयुष मधील एखादया शाखेचे वैदयकीय अधिकारी/खाजगी वैदयकीय व्यावसायिक

सहयोगी सदस्य : जी व्यक्ती ठराविक रकमेचे दान (डोनेशन) देऊ शकते (उदा. रु.५०,०००/- किवा जी रक्कम जिल्हा आरोग्य सोसायटी ठरवेल ती) नियामक मंडळाचे सदस्य होण्यासाठी एखादया व्यक्तीचे नामनिर्देशन करु शकते.

कार्यकारी समितीची रचना :-
अध्यक्ष :- वैदयकीय अधिक्षक
सदस्य :-
१. पंचायत समितीच्या सभापतींनी नामनिर्देशीत केलेली व्यक्ती
२. तहसीलदारांनी नामनिर्देशीत केलेली व्यक्ती
३. शिक्षण, पाणीपुरवठा, स्वच्छता विभागाचे तालुकास्तरावरील अधिकारी
४. एकात्मिक बाल विकास अधिकारी ( CDPO-ICDS )
५. स्वयंसेवी संस्थाचे प्रतिनिधी
६. तालुका आरोग्य अधिकारी
७. आयुष मधील एखादया शाखेचे वैदयकीय अधिकारी/खाजगी वैदयकीय व्यावसायिक

सदस्य सचिव : वरीष्ठ वैदयकीय अधिकारी, ग्रामीण रुग्णालय/उपजिल्हा रुग्णालय जे जिल्हा शल्यचिकित्सकांनील नामनिर्देशीत केले आहेत.

जिल्हा रुग्णालय पातळीवरील रुग्ण कल्याण समिती :

नियामक मंडळाची रचना :-
अध्यक्ष :- जिल्हा दंडाधिकारी - जिल्हाधिकारी
उपाध्यक्ष :- मुख्य कार्यकारी अधिकारी, जिल्हा परिषद
सदस्य :-

१. उपसंचालक (आरोग्य सेवा)
२. वैदयकीय आरोग्य अधिकारी (आरोग्य सेवा)
३. मुख्याधिकारी (नगरपालीका)
४. जिल्हा आरोग्य अधिकारी, जिल्हा परिषद
५. कार्यकारी अभियंता सार्वजनिक बांधकाम परिषद
६. अध्यक्ष, आरोग्य समिती जिल्हा परिषद
७. जिल्हाधिका-यांनी नामनिर्देशित केलेले स्वयंसेवी संस्थांचा प्रतिनिधी
८. जिल्हाधिका-यांनी नामनिर्देशित केलेले त्या शहराचे प्रतिष्ठित नागरीक
९. जिल्हाधिका-यांनी नामनिर्देशित केलेले स्वयंसेवी संस्थाचा प्रतिनिधी
१०. जिल्हाधिका-यांनी नामनिर्देशित केलेला सार्वजनिक स्तरावरील/शहरातील स्वयंसेवी रुग्णालयाचा प्रतिनिधी

• स्थानिक आर्युवेद/युनानी/होमिओपॅथी वैदयकीय महाविदयालयाचे प्राचार्य
• सहयोगी सदस्य :- जी व्यक्ती ठराविक रकतेचे दान (डोनेशन) देऊ शकते (उदा. रु.५०,०००/- किवा जी रक्कम जिल्हा आरोग्य सोसायटी ठरवेल ती) ती व्यक्ती नियामक मंडळाचे सहयोगी सदस्य होण्यास पाञ ठरु शकते.
• संस्थाचे सदस्य :- कोणतीही संस्था जी ठराविक रकमेचे दान (डोनेशन) देऊ शकते. (उदा.रु.)५०,०००/- ५ किवा जी रक्कम जिल्हा आरोग्य सोसायटी ठरवेल ती किवा एखादा वॉर्ड दत्तक घेऊ शकते आणिक त्याचा देखभाल खर्च करु शकेल) ती व्यक्ती नियामक मंडळाचे सदस्य होण्यासाठी एखादया व्यक्तीचे नामनिर्देश्न करु शकते.
  सदस्य सचिव :- जिल्हा शल्यचिकित्सक

बंधमुक्त निधी -

अ) ग्राम आरोग्य निधीच्या विनीयोगाबाबत मार्गदर्शक सूचना

जिल्यातील प्रत्येक महसूली गावात समितीची स्थापना करून समिती सदस्यांच्याप्रशिक्षण्णनंतर दरवर्षी लोकसंख्येच्याप्रमाणात बंधमुक्त निधी मिळेल. या निधीतून त्यांना खालील कामे करता येतील.
• यातुन गरजेच्या वेळी पैसे काढू शकतील व ते त्यानंतर हप्त्यांमध्ये भरावे लागतील.
• गावपातळीवरील कोणतेही सार्वजनिक आरोग्याचे कार्यक्रम जसे स्वच्छता मोहिम, शालेय आरोग्य कार्यक्रम, एकात्मिक बाल विकास सेवा, अंगणवाडी पातळीवरील कार्यक्रम, कुटुंब सर्वेक्षण इत्यादीसाठी हा निधी वापरता येईल.
• अपवादात्मक परिस्थितीत गरजू, निराधार महिला आणि गरीब कुटुंबासाठी हा निधी आरोग्य विषयक तातडीच्या गरजा भागविण्यासाठी वापरता येईल.
• बंधमुक्त निधी हा स्थानिक स्तरावरील सामाजिक कृतींसाठी स्त्रोत आहे आणि तो फक्त अशा सामाजिक कार्यक्रमांसाठी वापरला जायला हवा ज्यामध्ये एकापेक्षा जास्त कुटुंबाचा फायदा होईल. पोषण, शिक्षण आणि स्वच्छता, वातावरणाची सुरक्षा, सार्वजनिक आरोग्य कार्यक्रम हे निधी वापरण्यासाठी महत्वाची क्षेत्रे असतील.

प्रत्येक गाव हे या समितीला आणखी अतिरिक्त निधी मिळवून देण्यासाठी वाटा उचलू शकेल. जे गाव ग्राम आरोग्य निधीच्या रु.१०,०००/- मध्ये समाजाचा आर्थिक वाटा उचलेल त्या गावाला अतिरिक्त मोबदला आणि आर्थिक मदत दिली जाऊ शकते.

या निधीचा उद्देश हा स्थानिक स्तरावर कार्यवाही शंक्य व्हावी आणि सार्वजनिक आरोग्याच्या ग्राम पातळीवर उपाययोजनांना प्राथमिकता देणे हा आहे.

अ.क्र.	लोकसंख्या	बंधमुक्तनिधी
१	५०० पर्यंत	रु. ५,०००/-
२	५०१ ते १,५००	रु. ८,०००/-
३	१५०१, ते ५,०००	रु. १५,०००/-
४	५,००१ ते १०,०००	रु. २४,०००/-
५	१०,००० पेक्षा जास्त	रु. ३०,०००/-

ब) उपकेंद्र पातळीवरीरल बंधमुक्त निधीच्या विनियोगासाठी मार्गदर्शक सुचना

• राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य अभियानाचा भाग म्हणुन असे प्रस्तावित केले आहे की प्रत्येक उपकेंद्रासाठी रु. १०,०००/- बंधमुक्त निधी देण्यात येईल ज्यामधून कमी खर्चाच्या तातडीच्या बाबींसाठी खर्च करण्यात येईल.
• हा निधी सरपंच व आरोग्य सेविका यांच्या संयुक्त बँक खात्यामध्ये ठेवला जाईल.
• कोणत्या बाबींसाठी निधी खर्च करावयाचा आहे त्याचा निर्णय ग्राम आरोगय कमिटीच्या मान्यतेने होईल. व त्याची कार्यवाही आरोग्यसेविका करेल. ज्या भागात उपकेंद्राचे मुख्यालय नाही उपकेंद्राच्या कार्यकक्षेत एकापेक्षा जास्त ग्रामपंचायतींचा समावेश असेल, ज्याठिकाणी उपकेंद्राच्या मुख्यालयाच्या ठिकाणी असलेली ग्राम आरोग्य कमिटी कृति कार्यक्रमाला मान्यता देईल हा निधी उपकेंद्रातर्गंत असलेल्या कोणत्याही गावांकरिता वापरता येईल.
• हा बंधमुक्त निधी वैयक्तिक गरजेऐवजी सार्वजनिक फायदयासाठी वापरण्यात यावा तातडीच्या वेळी संदर्भसेवा आणि वाहतूक व्यवस्थेसाठी हा निधी वापरता येईल.
• हा निधी खालील बाबींसाठी वापरण्यात येऊ शकेल.
• उपकेंद्रातील किरकोळ बदल पडदे, नळ दुरुस्ती, बल्ब बसविणे इतर किरकोळ दुरुस्ती जी स्थानिक स्तरावर करता येईल.
• उपकेंद्र स्वच्छतेसाठी खास करुन प्रसुतीनंतर उपकेंद्राच्या स्वच्छतेसाठी खर्च.
• तातडीच्या वेळी योग्य त्या संदर्भसेवेच्या ठिकाणी करावयाच्या वाहतूक व्यवस्थेसाठी
• साथीच्याकाळात नमुने पाठविण्याच्या वाहतुकीसाठी
• उपकेंद्रासाठी लागणा-या बँडेजससारख्या वस्तुची खरेदी
• सार्वजनिक ठिकाणाच्या उपयोगासाठी लागणा-या ब्लिचींग पावडर आणजंतुनाशकाची खरेदी.
• परिसर स्वच्छतेसाठी तसेच साठलेल्या पाण्याचा निचरा करणे किवा अळीनाशक उपायोजनांसाठी मंजूरी.
• आशा कार्यकर्तीना आरोग्यविषयक कामांसाठीचा मोबदला.
  बंधमुक्त निधीला कोणत्याही वेतन, वाहन खरेदी अथवा ग्रामपंचायतीसाठीच्या खर्चासाठी वापरण्यात येऊ नये.

क) प्राथमिक आरोग्य केंद/ग्रामीण रुग्णालय/उपजिल्हा रुग्णालयासाठी बंधमुक्त निधीच्या व वार्षिक देखभाल निधी विनियोगासाठी मार्गदर्शक सूचना

• राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य अभियांनातर्गत प्रत्येक प्राथमिक आरोग्य केंद्राला दरवर्षी रुपये २५,०००/- बंधमुक्त निधि स्थानिक आरोग्य उपाययोजनासाठी मिळतील. तसेच प्रत्येक प्राथमिक आरोग्य केंद्राला वार्षिक देखभाल निधी म्हणुन रुपये ५०,०००/- भौतिक सुधारणा व देखभालीसाठी मिळतील.
• पाणीपुरवठा, स्वच्छतागृहे त्यांचा वापर आणि देखभाल यांना प्राधान्य राहील प्रत्येक कृतीचे नियोजन अशरितीने हवे जेणेकरुन त्या बंधमुक्त निधीचा परिणाम वेगळेपणाने दिसुन येईल

प्राथमिक आरोग्य केंद्र/ग्रामीण रुग्णालय/उपजिल्हा रुग्णालयाचा बंधमुक्त निधी हा संबंधीत रुग्ण कल्याण समिती/ग्रामीण रुग्णालय/उपजिल्हा रुग्णालयाचा रुग्णकल्याण समितीने वार्षिक देखभाल निधीतुन काम करणे व त्यावर देखरेख ठेवणे आवश्यक आहे. हे दोन्ही निधी रुग्ण कल्याण समितीमार्फत खर्च करण्यात येतील

ग्राम आरोग्य, पोषण, पाणीपुरवठा व स्वच्छता समिती :-

ग्रामीण जनतेला पिण्याचे शुध्द पाणी पुरविणे, कुपोषण व आरोग्यविषयक कार्यक्रम हे एकमेकांशी वेगवेगळया समित्या गठीत न करता हे काम ग्राम स्तरावरील एका समितीकडून करुन घेणे आवश्यक असल्याने ग्रामस्तरावरील ग्राम आरोग्य समितीचे ग्राम पाणीपुरवठा व स्वच्छता समितीमध्ये विलिनीकरण करुन या समितीचे नामकरण ग्राम आरोग्य पोषण पाणीपुरवठा व स्वच्छता समिती असे करण्यात आले.

समितीची रचना :-

• ५० टक्के महिला सदस्य असाव्यात
• महसुली गांवांमधील प्रत्येक भागातील समस्या सोउविण्याच्या दृष्टीने, अनुसुचित जाती, जमातीच्यासदस्यांनाप्राधान्य देण्यात यावे.
• आशा, अंगणवाडी सेविका व आरोग्य सेविका (एएनएम) बचतगट प्रमुख, पालक - शिक्षक संघटनेचे सचिव, गावात हक्काधारित दृष्टीकोनातून कार्यरत असलेल्या स्वयंसेवी संस्थेने सुचविलेले प्रतिनिधी व लाभार्थीचे प्रतिनिधी हे या समितीला स्त्री आरोग्य विषयक कार्यक्रम राबविण्यास सहकार्य करतील.
  प्रशिक्षण :- या समितीच्या सदस्यांना गाव पातळीवरील आरोग्य सेवांवर देखरेख व नियोजन कराता यावे. तसेच आरोग्य उपकेंद्राची आखणी करता यावी यासाठी आवश्यक ते नेतृत्व प्रशिक्षण त्यांना दिले जाईल.
• आर्थिक तरतूद :- जिल्हयातील प्रत्येक महसूली गावात समितीची स्थपना करुन समित्या सदस्यांच्याप्रशिक्षणानंतर लोकसंख्येच्या प्रमाणात, बंधमुक्त निधी मिळेल. या निधीतून त्यांनी पूढील कामे करावीत.
• फिरत्या निधीच्या स्वरुपात/आरोग्य गरजांसाठी तात्पुरत्या वापरासाठी (रिव्हॉल्विग फंड) या निधीचा वापर करता येईल.
• या निधीतुन आरोग्य शिबिरांचे आयोजन, ग्राम स्वच्छता माहिती, शालेय आरोग्य मोहिम अंगणवाडी मार्फत कार्यक्रम घेणे, कुटुंब सर्वेक्षण तसेच गावाचा आरोग्य कृती आराखडा तयार करणे यासारखे कार्यक्रम राबविता येतील.
• ग्राम आरोग्य पोषण, पाणीपुरवठा व स्वच्छता समितीच्या उपलब्ध निधीचे खाते अंगणवाडी सेविका आणि ग्राम आरोग्य, पोषण, पाणीपुरवठा व स्वच्छता समितीचे अध्यक्ष या दोघांच्या संयुक्त नावाने असेल.
• ग्राम आरोग्य, पोषण पाणीपुरवठा व स्वच्छता समितीची कामे व जबाबदा-या :-
• आरोग्य कार्यक्रमाबददल जनजागृती करणे, विशेषतः शासकीय आरोग्य सेवांशी संबंधीत जनतेच्या हक्काबददल माहिती देणे,
• लोक सहभागातून, आरोग्य आणि पोषणासंबंधीत महत्वाचे मुदेद व प्रश्नांवर ऊहापोह करणे व त्या संदर्भात संबधीत अधिका-यांपर्यंत अभिप्राय देणे, गावाचा वार्षिक आरोग्य प्रगती अहवाल ग्रामसभेत जाहिर करणे.
• आरोग्य सेविका (ए एन एम) व बहुउदेदशीय आरोग्य सेवक (एमपीडब्ल्यु) यांच्या सेवा :- ते पूर्वनिर्धारित दिवशी गावभेटी देतील व ठरलेली कामे पार पाडतील यावर लक्ष ठेवणे.
• गावातील आरोग्य सम-या व महत्वाच्या प्रश्नांचा शोध घेण्यासाठी कुटुंब सर्व्हेक्षण करुन माहिती गोळा करणे.
• गावात आरोग्य रजिस्टर (नोंदवही) अंगणवाडी सेविकेने ठेवणे. जास्त कोणते काय्रक्रम राबविले व किती खर्च झाला याची नोंद असावी. ही नोंदवही वेळावेळी एएनएम/एमपीडब्ल्यू/ग्रामपंचायतीने तपासणी किवा सार्वजनिक तपासणी करता उपलब्ध ठेवणे.
• पंचायत समितीने ग्राम आरोग्य पोषण पाणीपुरवठा व स्वच्छता समितीच्या आढावा घेऊन त्यांचे झालेले काम व प्रगती पहावी.
• जिल्हा आरोग्य समितीने त्यांच्या बैठकीत ग्राम आरोग्य पोषण पाणीपुरवठा व स्वच्छता समितीच्या कामाचा आढावा घ्यावा. ग्राम आरोग्य पोषण पाणीपुरवठा व स्वच्छता समितीने गोळा केलेली माहिती जिल्हा नियोजन व देखरेख पथकाने ठेवणे अपेक्षित आहे.

जन्म - मृत्यू नोंदणी :-

पूर्वस्थिती :- १९६९ ते १९७६ दरम्यान मुंबई ग्रामपंचायत अधिनियम १९५८ चे कलम ४५ नुसार ग्रामीण भागात नोंदणीचे कार्य ग्रामपंचायत मार्फत व शहरीभागात नगरपालिका मार्फत केली जात होती.

१९७६ ते २००० या कालावधीत शहरी व ग्रामीण भागात महाराष्ट्र राज्य अधिनियम १९६९ व नियम १९७६ नुसार नोंदणी केली जात होती. महाराष्ट्र जन्म-मृत्यू नोंदणी नियमत २००० नुसार संपुर्णपणे सुधारित नियम राज्यात दि.१/४/२००० पासुन अमलात आलेले आहे. सदराच्या वैधनिक तरतूदीनुसार राज्यातील नोंदणीची यंत्रणा अधिकारी श्रेणी खालीलप्रमाणे आहे.

मुख्य निबंधक जन्म मृत्यू संचालक आरोग्य सेवा, मुंबई
उपमुख्य निबंधक जन्म व मृत्यू उपसंचालक आरोग्य सेवा, राज्य आरोग्य माहिती व
जिल्हा निबंधक जन्म व मृत्यू नाशिक - जिल्हा आरोग्य अधिकारी, जिल्हा परिषद
निबंधक जन्म - मृत्यू - ग्रामसेवक / सहाय्यक,

ग्रामीण व शहरी भागाम जन्माची अथवा व मृत्युची घटना घडल्यास त्याची सुचना खालील निबंधकास दयावी.

ग्रामीण भाग	शहरी भाग
ग्रामसेवक	कार्यकारी आरोग्य अधिकारी, आरोग्य अधिकारी/वैदयकहीय अधिकारी/मनपा
सहाय्यक ग्रामसेवक	मुख्यअधिकारी/ आरोग्य अधिकारी नगरपरिषद
ग्रामविकास अधिकारी,	कार्यकारी अधिकारी कॅन्टोमेंट
ग्रामपंचायत	बोर्ड/प्रशासक/ऑर्डनस फॅक्ट्री

• जन्म आणि मृत्यूची घटना घडल्यानंतर माहिती २१ दिवसाच्या आत स्थानिक निबंधकास दयावी.
• २१ दिवसानंतर व ३० दिवसाच्या आत संबंधीत निबंधकाकडे २ रु. दंड भरुण नोंदणी करता येते.
• ३० दिवसानंतर परंतु १ वर्षाच्या आत ग्रामीण भागात गटविकास अधिकारी व शहरी भागात मुख्य अधिकारी/आरोग्य अधिकारी यांचेकडे ५ रु. विलंब शुल्क भरुन नोंद करता येते. यासाठी सक्षम अधिका-याची लेखी परवानगी व नोंद संबंधीत निबंधकच घेईल.
• १ वर्षाच्या आत नोंदणी न झाल्यास कार्यक्षेत्राच्या आत कार्यकारी दंडाधिकारी यांच्या आदेशाने १० रु. विलंब शुल्कासह नोंद करता येते. यासाठी अधिका-याची लेखी, परवानगी व नोंद निबधकच घेईल.

कुटुंब कल्याण काय्रक्रम

देशाच्या वाढत्या लोकसंख्येवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी भारत सरकार व राज्य शासनाकडून दिलेल्या मार्गदर्शक सुचनानुसार नाशिक जिल्हयात राष्ट्रीय कुटुंब कल्याण कार्यक्रमाची अंमलबजावणी केली जाते. राष्ट्रीय कुटुंब कल्याण कार्यक्रमाची प्रत्यक्ष अंमजबजावणी नाशिक जिल्हयात प्रा.आ.केंद्र व ग्रामीण रुग्णालाय मिळुन एकुण १२९ शस्त्रक्रियागृहे आहेत. यामध्ये एकुण १५३ सर्जन उपलब्ध असुन दरवर्षी सुमार २४३८९ हजार शस्त्रक्रिया होतात. यामध्ये २१३७५ टाकयाच्या, १५५७ बिनटाक्याच्या स्त्री शस्त्रक्रिया व १४५७ पुरुष नसबंदी शस्त्रक्रिया होतात. कुटुंब नियोजन कार्यक्रम खालील दोन प्रकारे राबविला जातो.

१.कायमस्वरुपी पध्दती
२.तात्पुरती पध्दती

कायमस्वरुपी पध्दती :- यामध्ये स्त्री नसबंदी शस्त्रक्रिया व पुरुष नसबंदी केली जाते ही कायम स्वरुपी पध्दत असुन हया पध्दतीचा अवलंब केल्यास पुन्हा ही पध्दत बंद करता येत नाही. यामध्ये १८ ते ४९ वयोगटातील विविहीत जननक्षात स्त्री किवा पुरुष हा लाभार्थी आहे. या योजनेअंतर्गत स्त्री किवा पुरुषाने शस्त्रक्रिया केल्यावर तिच्या मजुरीची नुकसान भरपाई म्हणुन रोख मोबदला खालीलप्रमाणे दिला जातो.

खर्चाची बाब	पुरुष नसबंदी शस्त्रक्रिया (सर्व लाभार्थींसाठी)	स्त्री नसबंदी (फक्त बी.पी.एल/ एस.सी/ एस.टी.लाभार्थीसाठी)	स्त्री नसबंदी दारिद्ररेषेवरील लाभासाठी
लाभार्थी मोबदला	रु.१४५१/-	रु.६००/-	रु.२५०/-

तात्पुरती पध्दत :- या पध्दतीमध्ये तांबी, गर्भनिरोधक गोळया, निरोध या कुटुंब नियोजन साधनांचा वापर केला जातो. हया पध्दतीन्वये लाभार्थी हवे तेव्हा वापर बंद करुन अपत्य प्राप्ती करुन शकतो. ही साधने सर्व प्रा.आ. केंद्र , उपकेंद्र स्तरावर मोफत दिली जातात.

सावित्रीबाई फुले कल्याण योजना

एकुण मुलामुलींचे प्रमाणत मुलींची घटते प्रमाण पाहता मुलींच्या जन्माचे स्वागत करुन स्त्रियांचा सामाजिक दर्जा उंचविण्यासाठी तसेच मुलीचे प्रमाण वाढविण्यास प्रोत्साहन देण्यासाठी सावित्रिबाई फुले कन्याकल्याण योजना राबविली जाते.

या योजनेअंतर्गत फक्त एक अथवा दोन मुलीवर शस्त्रक्रिया केल्यास या योजनेचा लाभ दिला जातो.

अ) एका मुलीनंतर शस्त्रकिया केलेल्या व्यक्तीस रु. २,०००/- रोख व मुलींच्या नांवे रु.८,०००/- राष्ट्रीय बचत प्रमाणपत्र स्वरुपात

ब) दोन मुलीनंतर शस्त्रक्रिया केलेल्या व्यक्तीस रु.२,०००/- रोख व प्रत्येक मुलींच्या नांवे रु. ४,०००/- प्रमाणे रु. ८,०००/- ची राष्ट्रीय बचत प्रमाणपञ स्वरुपात

योजनेच्या अटी व शर्ती

१. सदर योजनेच्या लाभ फक्त महाराष्ट्रराज्यात अधिवासी कुटुबानाच देय होईल.
२. लाभार्थी हा दारिद्रय रेषेखालील कुटुंबाच्या यादी मधीलच असावा.
३. पती किवा पत्नीने केलेली कुटुंब नियोजन शस्त्रक्रिया राज्यातीज शासनमान्य संस्था अथवा नोंदणीकृत वैदयकीय व्यावसायिक रुग्णालयात दि. १ एप्रिल २००७ रोजी अथवा तदनंतर केलेली असावी.
४. पती किवा पत्नीपेक्षा कोणीही यापूर्वी निर्बीजीकरण शस्त्रकिया केलेली नसावी.
सदर योजनेच्या लाभार्थीना फक्त एक अथवा दोन मुली असाव्यात परंतु मुलगा मात्र नसावा.
अर्ज करण्याची पध्दत :- सदरचे अर्ज सर्व प्रा.आ. केंद्र स्तरावर उपलाब्ध असुन पुर्ण भरलेले अर्ज सर्व कागदपत्रासंह प्रा.आ. केंद्र मार्फत जिल्हा आरोग्य अधिकारी जि.प. नाशिक याच्या कार्यालयात सादर करावे.

१. नाशिक जिल्हयात एकुण १०४ प्रा.आ.केंद्र, ५७७ उपकेंद्र, १९८३ गावे आहेत.
२. प्रा.आ.केंद्र स्तरावर २ वैदयकीय अधिकारी व इतर सर्व आवश्यक कर्मचारी कार्यरत असतात.
३. दरमहा प्रत्येक गावात निश्चित दिवशी निश्चित केलेल्या वेळी व निशिचत ठिकाणी लसीकरण केले जाते.
४. जिल्हामध्ये दरमहा संस्थेत व संस्थेबाहेर अशी एकुण २४६९ ठिकाणी लसीकरण सत्र केले जाते.
५. जिल्हयास्तरावरुन दरमहा सेवा संत्रांचा आढावा घेतला जातो. किती सेवा सत्रे झाली किती रदद झाली.त्याची कारणे याचा आढावा घेतला जातो. जेणेकरुन कोणतेही लसीकरण सत्र रदद् होणार नाही.
६. लसीकरणामुळे खालील आजारांना प्रतिबंध करता येतो.
७. गरोदर माता धनुर्वात प्रतिबंध लसीमुळे गरोदर मातेचे धनुर्वातापासुन संरक्षण होते.
८. बालकांचे क्षयरोग, पोलिओ, घटसर्प, डांग्या खोकला, गोवर कावीळ हे आजार होऊ नयेत म्हणुन एक वर्षाच्या आतील बालकांना त्यांचे वयोमानानुसार वरील लसी, लसीकरण सत्राच्या ठिकाणी दिल्या जातात.
९. दरमहा प्रा.आ.केंद्रामध्ये शितसाखळी उपकरणे उपलब्ध असुन त्याठिकाणी वैदयकीय अधिकारी यांच्या देखरेखेखाली साठवली जाते.
१०. आवश्यकतेनुसार लसीकरण सत्राच्या दिवशी लस शितसाखळी मधुन संबंधीत सत्राच्या ठिकाणी नेऊन माता/बालकाचे लसीकरण करण्यात येते.
११. सर्व शासकीय संस्थामध्ये लस साठवणुक हे शासनाची सर्व मार्गदर्शक प्रणालीचावापर करुन शितसाखळी मध्ये ठेवण्यात येते. त्यामुळे लसीकरणाचा दर्जा अत्यंत उच्च असतो.
या कार्यक्रमाअंतर्गत दरवर्षी जिल्हयातील दोन वर्षावरील १,३३,००० बालकांना वरील सर्व प्रकारचे लसीकरण केले जाते. तसेच जिल्हयातील सुमारे ६५,००० मातांना गरोदरपणामध्ये धर्नुवात प्रतिबंधक लस दिली जाते.

आदिवासी उपयोजनेअतर्गत नवसंजीवनी योजना

आवश्यक उन्नघटकांच्या संपूर्ण अथवा अंशतः अभावामुळे किवा गरजेपेक्षा जास्त अतिसेवनामुळे निर्माण झालेली विकृतावस्था म्हणजे कुपोषण.

कुपोषणामुळे बालमृत्यू होण्याचे प्रमाण वाढते बालमृत्यु व माता मृत्युला आळा घालण्यासाठी नवसंजीवनी योजना राबविण्यात येते. अतिदुर्गम भाग, पावसाळयात संफ तुटणारा भाग इ. बाबीमुळे व आदिवासी भागात योग्य आहार न मिळाल्याने गरिबी, अज्ञान, शिक्षण अंधश्रध्दा व अर्थार्जनाचे प्रमाण कमी असल्याने ही योजना आदिवासी भागात राबविण्यात येते.

नाशिक जिल्हयात बागलाण, देवळा, दिडोरी, ईगतपुरी, कळवण, नाशिक, पेठ, सुरगाणा व त्र्यंबक या ९ आदिवासी तालुक्यातील ३०० उपकेंद्र व ९५८ गावात ही योजना राबविण्यात येते आदिवासी उपयोजना अंतर्गत नवसंजीवनी योजना समाविष्ट आहेत.

• मातृत्व अनुदान योजना :- आदिवासी भागातील आदिवासी गरोदर मातांना ३ अपत्यांपर्यंत दवाखान्यातील प्रसुतीचे प्रमाण वाढवण्याचे दृष्टीने सदर माता दवाखान्यात प्रसुत झाल्यास तिला ४०० रु. रोख व गरोदरपणाचे काळात ४०० रु. किमतीची औषधी दिली जातात. सदर योजनेत आदिवासी लोकसंख्या १३,००,००० असुन पात्र लाभार्थी अंदाजे २०९८७ आहेत.
• दायी बैठक योजना :- सुरक्षित व प्रशिक्षित व्यक्तीमर्फत प्रसुती होण्यासाठी व जेणेरुन बाल व मातामृत्यु प्रमाण कमी होण्याचे दृष्टीने प्रचलीत दाईना प्रशिक्षण देण्यात येते. दर तिमाहीने बैठक आयोजित करुन पर्षात ४ बैठका घेतल्या जातात त्यांना त्यावेळी प्रशिक्षण देण्यात येते व प्रती दायी प्रती बैठक १०० रु. खर्च करण्यात येता (८० रु. उपस्थिती भत्तता व २० रु. चहापान) नाशिक जिल्हयातील आदिवासी भागात १४९० दायी कार्यरत आहेत.
• भरारी पथक (रेस्क्यू कॅम्प) :- दुर्गम आदिवासी भागात वैदयकीय सुविधा मिळणेसाठी BAMS मानसेवी वै.अ. यांची नेमणुक करण्यात येते त्यांना रु. ६,०००, मानधन, रु.१५००० Hardship Allowance व २००० रु. ची औषधे दिली जातात. नाशिक जिल्हयात २५ पथके मंजुर आहेत. योजना एप्रिल ते मार्च अखेर ३ दिवसाचा खंड देवुन पुढील आदेश देण्यात येतात.
  नाशिक जिल्हयात खालीलप्रमाणे पथके कार्यरत आहेत.

अ.क्र.	तालुका	पथक
१	दिडोरी	चिखाडी
२	दिडोरी	बोरवण
३	इगतपुरी	चिचले खैरे
४	कळवण	बंधारपाडा
५	कळवण	हनमंतमाळ
६	कळवण	विरशेत
७	सटाणा	मानुर
८	सटाणा	मळगावपिसोरे
९	पेठ	झरी
१०	पेठ	मानकापुर
११	पेठ	घुबडसाका
१२	पेठ	आडगावदेवळा
१३	पेठ	नाचलोंढी
१४	पेठ	खरपळी
१५	सुरगाणा	पिपळचोंड
१६	सुरगाणा	गळवळ
१७	सुरगाणा	खिर्डी
१८	सुरगाणा	आमदाबार्‍हे
१९	सुरगाणा	सालभोये
२०	सुरगाणा	खुंटविहीर
२१	सुरगाणा	आवळपाडा
२२	त्र्यंबक	झारवड
२३	त्र्यंबक	घोंगडी
२४	त्र्यंबक	कास
२५	त्र्यंबक	खरवळ

माता व ग्रेड ३ व ४ चे मुलांना औषधोपचार :- दुर्गम भागातील माता व मुलांचे मृत्यू टाळण्यासाठी त्यांना प्रती जैवीके वजीवनरक्षक औषधे, टॉनिक इ. दरकराराप्रमाणे पंचसुत्रीचा अवलंब करुन खरेदी करुन दिली जातात.

महत्वाचे निशुःल्क दुरध्वनी क्रमांक टोल फ्री नंबर्स

१०८	आपत्कालीन वैद्यकीय सेवा (EMS) तातडीच्या वेळी वैद्यकीय उपचार पथक सेवा
१०२	जननी शिशू सुरक्षा कार्यक्रम गरोदर माता व नवजात शिशुंसाठी मोफत वाहन व्यवस्था
१०४	आरोग्य मार्गदर्शन व सल्ला केंद्र (HACC) वैद्यकीय अधिकारी, आरोग्य कर्मचारी व यांना आरोग्य विषयक मार्गदर्शन
१०७५	एकात्मिक रोग सर्व्हेक्षण कार्यक्रम (IDSP) साथींच्या आजाराची सुचना / यादी देण्यासाठी
१८०२३३४४७५	प्रसुतीपूर्व गर्भलिग निदान (PCPNDT) तपासणी प्रतिबंध कायदा
९५२७६६५५६६	एच.आय.व्ही. / एड्स सल्ला व मार्गदर्शन
१५५३८८ १८००२३३२२००	राजीव गांधी जीवनदायी आरोग्य योजना ( RGJY )